Η παγκόσμια αταξία – Φουκουγιάμα-Χάντινγκτον: σημειώσατε 2

Μια πραγματικότητα που δείχνει ότι το αιφνίδιο πέρασμα στις αρχές της δεκαετίας του 1990 στον μεταψυχροπολεμικό μονοπολικό κόσμο και συνακόλουθα στο υποτιθέμενο “Τέλος της Ιστορίας” και των ιδεολογιών φαντάζει σήμερα πολύ μακρινό παρελθόν, σαν άλλη μία υποσημείωση της Ιστορίας. Για τους περισσότερους όμως δυτικούς διανοητές, νεοσυντηρητικούς και σοσιαλφιλελεύθερους η –με την χεγκελιανή έννοια– θεωρία του “Τέλους της Ιστορίας” έγινε ενθουσιωδώς αποδεκτή, πολύ περισσότερο που ήταν και θεμελιώδης κριτική στον καταρρέοντα μαρξισμό.

Η ακράδαντη πίστη στη Δύση ήταν ότι με την κατάρρευση του σοβιετικού “αντίπαλου δέους” και την τελική παγκόσμια επικράτηση του εξιδανικευμένου οικονομικού φιλελευθερισμού, του δυτικού οικουμενισμού, της φιλελεύθερης δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων θα επέρχονταν νομοτελειακά, ελλείψει ιδεολογικών αντιπάλων, το οριστικό τέλος των πολεμικών συγκρούσεων. Κι όλα αυτά τα “ιδεαλιστικά προτάγματα” θα διαμορφώνονταν σε καθεστώς “παγκόσμιας ειρήνης”, στο πλαίσιο της αλά Τζέφερσον “αμερικανικής αποστολής” και του “παναμερικανικού ονείρου”. Στην ανάγκη όμως δεν αποκλείονταν και “ανθρωπιστικές επεμβάσεις” με χρήση όπλων, όπως έγινε με τη Γιουγκοσλαβία, το Ιράκ κα ή ακόμη και στο πλαίσιο ενός δυτικού “πολιτισμικού ιμπεριαλισμού” των “αγνών προθέσεων”.

Μέχρι και στα μέσα της δεκαετίας του 1990 η αυτοπεποίθηση ήταν διάχυτη στη Δύση ότι στο πλαίσιο της ελαύνουσας παγκοσμιοποίησης σύντομα ο δυτικός πολιτισμός σε καθεστώς μιας αιώνιας “Pax Americana” θα επικρατούσε παγκοσμίως και ότι άλλοι διαφορετικοί πολιτισμοί θα υιοθετούσαν τις δυτικές αξίες και θα ενσωματώνονταν στην ηγεμονική παγκόσμια τάξη που διαμορφώθηκε μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο από τις ΗΠΑ, είτε με τη βία (ενάντια στις χώρες του “Άξονα του Κακού”), είτε μέσω του εμπορίου (Κίνα, Ρωσία κ.α).

Η απάντηση Χάντινγκτον

Για τους επικριτές της υπερβολικά αισιόδοξης φουκογιάμειας θεωρίας το εσχατολογικό “Τέλος της Ιστορίας” απέκλειε όμως σημαντικές κινητήριες δυνάμεις της Ιστορίας, όπως ο πολιτισμός και η θρησκεία, καλλιεργούσε αδικαιολόγητα μια “ψευδαίσθηση αρμονίας” και εν κατακλείδι ήταν «εκτός πραγματικότητας» μια και εκτός όλων των άλλων θα σήμαινε a priori και «το τέλος του πολιτικού προβληματισμού και τον εγκλεισμό της πολιτικής διεκδίκησης στο μουσείο των ιδεών».

Γι’ αυτό και δεν χρειάστηκε να περάσουν παρά μόνο λίγα χρόνια για να αποδειχτεί στην πράξη ότι το “Τέλος της Ιστορίας” δεν ήταν παρά μια επιφανειακή ιδεαλιστική θεώρηση της μεταψυχροπολεμικής Νέας Τάξης Πραγμάτων. Ένα πολύ σύντομο “διάλειμμα” της Ιστορίας που το διαδέχτηκε μια σειρά πολεμικών συγκρούσεων με εθνοπολιτισμικά κ.α. χαρακτηριστικά, από τα Βαλκάνια και τον Καύκασο μέχρι τη Μέση Ανατολή και την Αφρική. Άλλωστε, ο ίδιος ο Φουκουγιάμα, αρκετά χρόνια αργότερα, αναθεώρησε πολλές από τις απόψεις του περί του “Τέλους της Ιστορίας”.

Η πιο τρανταχτή και πιο επιδραστική απάντηση στον Φουκουγιάμα δόθηκε από έναν άλλο Αμερικανό καθηγητή και πολιτικό φιλόσοφο του Χάρβαρντ, τον “cold war liberal” Σάμιουελ Χάντινγκτον. Στο βιβλίο του “Η σύγκρουση των πολιτισμών και ο ανασχηματισμός της παγκόσμιας τάξης”, ο ήδη καταξιωμένος ερευνητής των διεθνών συγκρούσεων στο πλαίσιο της “ρεαλιστικής σχολής” Χάντινγκτον διακήρυσσε “προκλητικά” και “προφητικά” ότι σε αντίθεση με τον 20ον αιώνα, όπου κυριάρχησαν «η διαμάχη των ιδεολογιών» και το πριμάτ της οικονομίας, στο μέλλον όχι μόνο δεν θα υπάρξει “τέλος” στο ιστορικό γίγνεσθαι, αλλά η «κυρίαρχη πηγή αντιπαραθέσεων θα είναι πολιτισμική» μεταξύ εθνών ή και κοινοτήτων-ομάδων διαφορετικών πολιτισμών. Η θεωρία του Χάντινγκτον παρουσιάστηκε αρχικά το 1992 σε μια διάλεξή του στο “American Enterprise Institute”. Κατόπιν, το 1993, δημοσιεύτηκε σε ένα άρθρο του στο “Foreign Affairs”με τίτλο “The Clash of Civilizations?”).

Επικαλέστηκε δύο βασικούς λόγους: Πρώτον γιατί και «οι πολιτισμοί έχουν πολιτικές δομές» και δεύτερον επειδή στη Δύση –κι όχι μόνο– τα έθνη-κράτη «ως το αποκορύφωμα της πολιτικής νομιμότητας… θα παραμείνουν οι πιο ισχυροί παράγοντες στις παγκόσμιες υποθέσεις» (σελ. 224). Σε αντιδιαστολή κυρίως με τον ισλαμικό κόσμο, όπου το έθνος-κράτος ήταν ανέκαθεν «λιγότερο σημαντικό», και «σε όλο το Ισλάμ η μικρή ομάδα και η μεγάλη πίστη, η φυλή και η ούμα υπήρξαν οι πρωταρχικές εστίες νομιμοφροσύνης και δέσμευσης» (σελ. 225).

Σύμφωνα με το μοντέλο του Χάντινγκτον οι αντιπαλότητες, τα συμφέροντα και οι ανταγωνισμοί, οι διασυνδέσεις και οι συμμαχίες μεταξύ των κρατών στον 21ο αιώνα θα καθορίζονται κυρίως από τις πολιτισμικές διαφοροποιήσεις και τις αν-ομοιότητες, ιδιαίτερα κατά μήκος διαχωριστικών «θρησκευτικών ρηγμάτων». Είτε μεγάλων, όπως μεταξύ χριστιανικής Δύσης και Ισλάμ, είτε μικρότερων διαστάσεων, όπως μεταξύ ουνιτικής δυτικής Ουκρανίας και ορθόδοξης ανατολικής Ουκρανίας. Σε κάθε περίπτωση η γεωπολιτική και η γεωοικονομική διάσταση των διεθνών συγκρούσεων δεν επαρκούσε για την ερμηνεία των «μελλοντικών μετώπων», τα οποία στο “μοντέλο” Χάντινγκτον παρουσιάζονταν εν είδει δυναμικών γεωλογικών fault lines μεταξύ πολιτισμών.

Εφ’ εξής όμως όλο και περισσότερο τα έθνη-κράτη θα ενεργοποιούνταν μέσα σε συμμαχίες, κυρίως στη βάση συγκεκριμένων πολιτισμικών χαρακτηριστικών. Ενδιαφέρον στη συγκεκριμένη περίπτωση των συμμαχιών έχει βέβαια η σημερινή σύνθεση της ομάδας των BRICS, η οποία παρουσιάζει εντελώς ανομοιογενή πολιτισμικά χαρακτηριστικά και αν εν τέλει θα μπορέσει να συγκροτήσει όντως το νέο “αντίπαλο δέος” της Δύσης ή θα παραμείνει απλός ένας γιγαντιαίος οικονομικός οργανισμός.

Ο “παγκόσμιος πολιτισμός” του Χάντινγκτον

Είναι προφανές ότι η διάγνωση του Χάντινγκτον περί μετατόπισης του διεθνούς ισοζυγίου ισχύος μεταξύ πολιτισμικών στρατοπέδων και ο υπερτονισμός στον καθοριστικό ρόλο των “πολιτισμικών συγκρούσεων” στρέφονταν τόσο ενάντια στο ευρωκεντρικό κοσμοείδωλο ενός γεμάτου αυτοπεποίθηση δυτικού νεοφιλελευθερισμού, όσο και κατά της άποψης ενός ιεραποστολικά πιστού στην αέναη πρόοδο του δυτικού ουνιβερσαλισμού που μεσουρανούσαν στα τέλη του 20ου αιώνα.

Για τον Χάντινγκτον, η προώθηση ενός “παγκόσμιου πολιτισμού” δυτικών προδιαγραφών δεν ήταν παρά ένα ιδεολογικό κατασκεύασμα της Δύσης στο πλαίσιο της σύγκρουσής της με μη δυτικούς πολιτισμούς και η ταύτιση του “μοντερνισμού” με τον δυτικό πολιτισμό εντελώς λανθασμένη και με σαφή ιμπεριαλιστικά στοιχεία. Με άλλα λόγια, «η παγκοσμιοποίηση για τη Δύση ήταν για τους υπόλοιπους ιμπεριαλισμός». Άποψη που πλέον είναι αποδεκτή από όλο σχεδόν τον μη δυτικό κόσμο. Ως εκ τούτου, και η μεσσιανική εμμονή στην παγκοσμιότητα της δυτικής κουλτούρας, η εσχατολογική κατανόηση της ιστορίας και η εμφατική πίστη στην οικουμενική ισχύ αμερικανικών (δυτικών) ιδανικών και αξιών, όπως και εμμονή στην αέναη οικονομική ανάπτυξη, ήταν «λανθασμένη, ανήθικη και επικίνδυνη».

Εν κατακλείδι, προειδοποιούσε ο Χάντινγκτον, σ΄ έναν ευμετάβλητο κόσμο όπου οι άνθρωποι επιζητούν ταυτότητα και ασφάλεια στο πλαίσιο μιας μεταβαλλόμενης ισορροπίας ισχύος των πολιτισμών θα συντελούνταν τελικά και το τέλος της κυριαρχίας του δυτικού ουνιβερσαλισμού και η σταδιακή υποβάθμιση της σπουδαιότητας της Δύσης εν γένει. Να σημειωθεί ότι αναφορικά με την μεγάλη διεθνή απήχηση της χαντινγκτόνειας θεωρίας και σύμφωνα με μια έκθεση του “Newsweek” (4-9-2005) στη δεκαετία του 1990 η Ιρανική Επαναστατική Φρουρά μοίρασε στα μέλη της χιλιάδες φωτοαντίγραφα του βιβλίου του Χάντινγκτον, το οποίο και σήμερα, 30 χρόνια σχεδόν μετά την έκδοσή του θεωρείται από τα πιο επιδραστικά βιβλία που έγινε μάλιστα μπεστ σέλερ σε πολλές χώρες.

Το “μελλοντικό μέτωπο”

Τελικά, όπως αποδείχτηκε, η “αναίμακτη κατάρρευση” της Σοβιετικής Ένωσης το 1991 δεν σηματοδοτούσε μόνο τη νίκη της φιλελεύθερης δημοκρατίας και του καπιταλισμού, αλλά και την έναρξη μιας νέας κρίσης της Παγκόσμιας Τάξης Πραγμάτων, με αβέβαιη κατάληξη όπως φαίνεται σήμερα πολύ ξεκάθαρα σε παγκόσμιο επίπεδο, με επίκεντρο προς το παρόν την Εγγύς και Μέση Ανατολή και την εβραιοϊσλαμική σύγκρουση. Βασιζόμενος σε παλιότερες επιστημονικές θέσεις διανοητών όπως ο Μαξ Βέμπερ, ο Άρνολντ Τόινμπυ, ο Όσβαλντ Σπένγκλερ και ο Φερνάντ Μπρωντέλ, ο Χάντινγκτον προσδιόρισε στο διάσημο βιβλίο του σχηματικά πάνω σ΄ έναν «παγκόσμιο χάρτη πολιτισμών» εννέα ανταγωνιστικές πολιτιστικές ομάδες, συνήθως γύρω από ένα κυρίαρχο “κράτος πυρήνα”: τον Δυτικό, λατινοαμερικανικό, αφρικανικό, ισλαμικό, κινεζικό, ινδουιστικό, ορθόδοξο, βουδιστικό και ιαπωνικό (χάρτης 1).

Απώτερος στόχος του Χάντινγκτον στην ανάλυσή του για τον μεταδιπολικό κόσμο ήταν όμως λιγότερο η αναπαράσταση σε κάποιον “χάρτη πολιτισμών” μιας εκ των πραγμάτων πολυεπίπεδης και σύνθετης πραγματικότητας με πολλές λεπτομέρειες, αλλά πολύ περισσότερο η εμπεριστατωμένη μετάδοση γνώσεων εφαρμοσμένης πολιτικής για την κατανόηση των μεταψυχροπολεμικών διεθνών σχέσεων και ει δυνατόν, με λίγη τύχη, η πρόβλεψη μελλοντικών εξελίξεων (σελ. 36).

Παρατηρώντας τον χάρτη του Χάντινγκτον εύκολα διαπιστώνει κανείς ότι οι σημαντικότερες χώρες του κόσμου προέρχονται σήμερα κυρίως από διαφορετικούς πολιτισμούς, οι οποίοι, σύμφωνα με τον Χάντινγκτον, «ουσιαστικά καθορίζονται από τη θρησκεία σαν την πιο ισχυρή δεσμευτική στις ανθρώπινες κοινότητες, από τη φυλή και το έθνος μέχρι την πολιτιστική κοινότητα» κι ότι οι μεταξύ τους τοπικές συγκρούσεις θα οδηγούσαν πιθανότατα σε μεγαλύτερους πολέμους, κάτι που διαφαίνεται σήμερα.

Ο Χάντινγκτον προειδοποιούσε από τότε ότι «οι επικίνδυνες συγκρούσεις του μέλλοντος είναι πιθανό να προκύψουν από την αλληλεπίδραση της δυτικής αλαζονείας, της ισλαμικής αδιαλλαξίας και της κινεζικής διεκδικητικότητας». Εκτιμούσε μάλιστα –και ορθώς κατά τα φαινόμενα– ότι η εξουσία σταδιακά θα μετατοπίζονταν από τους για αιώνες κυρίαρχους δυτικούς σε μη δυτικούς πολιτισμούς και συγκεκριμένα στην Ανατολή και πως ουσιαστικά η Δύση θα έπρεπε να κλειστεί αμυνόμενη «στο φρούριό της».

Θα πρέπει να σημειωθεί πάντως ότι για τον Χάντινγκτον το μεγαλύτερο πρόβλημα της Δύσης δεν είναι ο ισλαμικός φονταμενταλισμός και τα τρομοκρατικά του χτυπήματα, αλλά αυτό καθ’ αυτό το Ισλάμ σαν «ένας διαφορετικός πολιτισμός» που οι άνθρωποί του είναι πεπεισμένοι για την ανωτερότητα της κουλτούρας τους και που βασανίζονται από έμμονες ιδέες για την υποτίμηση της δύναμής τους (σελ. 280). Επίσης, για την παγκοσμιότητα του πολιτισμού τους, η ανωτερότητα του οποίου τους υποχρεώνει να επεκτείνουν αυτόν τον πολιτισμό σε όλο τον κόσμο (σελ. 280).