Η σημασία των συμβόλων στην εξωτερική πολιτική

Στη διεθνή βιβλιογραφία περί στρατηγικής έχει καταγραφεί ένα ποιοτικό και ποσοτικό κενό (βλ. ενδ. Β. Buzan/Ε. Herring) στη σημασία των συμβόλων στην άσκηση εξωτερικής πολιτικής. Είναι επιτακτικό η εθνική στρατηγική να συμπεριλάβει, inter allia, παραμέτρους όπως η χρήση, είτε κυριολεκτική είτε με την αξιοποίηση επικοινωνιακών τακτικών, συμβόλων και συμβολισμών. Αυτό με στόχο να ενισχυθούν επικοινωνιακές διαστάσεις της εθνικής στρατηγικής. Είναι μάλλον σαφές ότι Ελλάδα και Τουρκία χρησιμοποιούν με διαφορετικό τρόπο και ένταση συμβολισμούς που έμμεσα ή άμεσα παραπέμπουν σε στόχους της ευρύτερης στρατηγικής τους.

Η θεωρία μας προσφέρει χρήσιμα εργαλεία αξιολόγησης των θέσεων των δύο χωρών. Οι Krause και Williams εστίασαν τις αναλύσεις τους στη διακριτή σημασία των συμβολισμών για την πολιτική ασφαλείας μίας χώρας και τους θεώρησαν αναπόσπαστο τμήμα του στρατηγικού και αμυντικού σχεδιασμού. Ουσιαστικά τους αντιμετώπισαν ως ένα σημαίνον με πολλαπλά σημαινόμενα. Υπό αυτό το πρίσμα απέδωσαν ιδιαίτερη σημασία στο πως αποκαλούνται ορισμένα σύμβολα και στο σημειολογικό συμβολισμό που έχουν για μία χώρα. Όπως επισημαίνεται, «το πως τα εν λόγω σύμβολα αντιμετωπίζονται, καθορίζει και το πως τοποθετούνται στο πολιτικό-στρατηγικό τοπίο». Αυτό οδηγεί σε μία αξιολόγηση, το αποτέλεσμα της οποίας κυμαίνεται από την αποφυγή μέχρι τη χρήση βίας προκειμένου να στηριχτούν τα σημαίνοντα και τα σημαινόμενα.

Η πολιτική ηγεσία μίας χώρας έχει τη δυνατότητα να προβάλει ή να υποβαθμίσει τη σημασία των συμβόλων προκειμένου να δικαιολογήσει την υιοθέτηση μίας πολιτικής (policy justification process). Υπογραμμίζεται ότι «η ικανότητα να εφευρίσκονται και χρησιμοποιούνται κατά βούληση σύμβολα προκειμένου να δικαιολογήσουν την αναζήτηση επίτευξης στόχων καθορίζει σε μεγάλο βαθμό το ρόλο των πολιτικών ηγετών» και διαμορφώνει ένα πλαίσιο “ευελιξίας”.

Συνεπώς η πολιτική ηγεσία έχει τη δυνατότητα να προωθήσει δικές της αρχές και αυτά τα σύμβολα που θεωρεί συμβατά με την υιοθετημένη πολιτική. Όταν τα σύμβολα έχουν να κάνουν με την άσκηση κυριαρχίας επί εθνικού εδάφους τότε λαμβάνουν μία ιδιαίτερη οντολογική σημασία για τους πολίτες. Επί της ουσίας εξάλλου η σημασία της πολιτικής των συμβόλων (symbolic politics) είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με «την ανάγκη των ανθρώπων για επιβεβαίωση μέσω της χρήσης συμβόλων τα οποία να δημιουργούν σε αυτούς την αίσθηση ότι είναι ασφαλείς». Αυτό συμβαίνει καθώς «ο φόβος δημιουργεί την επιθυμία για επιβεβαίωση». Όταν η πολιτική ηγεσία αδυνατεί να προβάλλει την αίσθηση της ασφάλειας στον απλό πολίτη μέσω συμβολισμών, όταν δηλαδή αποτύχει στο πεδίο της πολιτικής των συμβόλων, τότε είναι εξαιρετικά αμφίβολο αν θα μπορέσει να στηρίξει τους στόχους που έχει θέσει ο αμυντικός σχεδιασμός.

Η πολιτική των συμβόλων

Η πολιτική των συμβόλων είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την επικοινωνιακή πολιτική της προβολής ισχύος μίας χώρας, καθώς «η επικοινωνία ενθαρρύνει τους άλλους να σου προσφέρουν αυτό που επιθυμείς χωρίς να απαιτείται να το πάρεις εσύ δια της βίας». Η κατάρρευση και εγκατάλειψη των συμβόλων αποτελεί το πρώτο στάδιο επαναδιατύπωσης/επαναπροσδιορισμού εθνικών στόχων και πιθανής υιοθέτησης μίας νέας κατεύθυνσης στο πεδίο εξωτερικής και αμυντικής πολιτικής.

Η αμφίδρομη σχέση μεταξύ ηγεσίας και λαού καθορίζεται μεταξύ άλλων από μία “συμβολική δραστηριότητα” (symbolic activity). Αυτή έχει ταυτόχρονα αποδέκτες και τις δύο πλευρές οι οποίες αλληλοεπηρεάζονται σε πολλαπλά, αλληλένδετα επίπεδα. Το τελικό αποτέλεσμα θα κριθεί από το ποια πλευρά είναι περισσότερο δεκτική στα μηνύματα της άλλης και μπορεί να επιβάλλει ή προστατεύσει τους συμβολισμούς της.

Η πολιτική των συμβολισμών «επηρεάζει το πως, υπό ποιες συνθήκες και ενάντια σε ποιόν η ισχύς και οι απειλές χρησιμοποιούνται», αλλά και πόσο είναι διατεθειμένη μία κοινωνία να υπερασπιστεί μία αξία ως ιδέα ή ως γεωγραφικό προσδιορισμό (εδαφική επικράτεια). Σημειολογικά η “αποσυμβολοποίηση” ενός χώρου θα σημάνει και την απαρχή της στρατηγικής απώλειας του. Αυτό πιθανολογείται ότι μπορεί να συμβεί καθώς «τα σύμβολα έχουν σχέση με το πως οι τα κράτη αντιλαμβάνονται το ένα το άλλο σε ένα πλαίσιο αμοιβαίας θεώρησης. Τα σύμβολα που χρησιμοποιούν καθορίζουν και στηρίζουν όλο το φάσμα των πολιτικών σχέσεων, συμπεριλαμβανομένης της ασφάλειας στο στρατιωτικό πεδίο». Οι παραπάνω παρατηρήσεις αναδεικνύουν και μη στρατιωτικές πτυχές που αφορούν τις διακρατικές σχέσεις οι οποίες ωστόσο συνδέονται υποδόρια με επιλογές στο πεδίο της εξωτερικής πολιτικής, αλλά και σημαινόμενα που εμπίπτουν στη σφαίρα των συμβολισμών.