Η συμβολή του Μιχάλη Χαραλαμπίδη στην ιστορία των ιδεών

Στη μεταπολίτευση ο Μιχάλης Χαραλαμπίδης εκλέχτηκε στο Εκτελεστικό Γραφείο του ΠΑΣΟΚ και για κάποια χρόνια βρισκόταν στον στενό πυρήνα συνεργατών του Ανδρέα Παπανδρέου. Ήταν ο κύριος εκφραστής της αριστερής τάσης στο χώρο του ΠΑΣΟΚ που έμεινε γνωστή με το όνομα “Ιταλοί”…

Όσον αφορά τα ζητήματα των προσφύγων του 1922 και ειδικά των Ποντίων, κατάφερε να εκφράσει το ριζοσπαστικό και πολύμορφο ρεύμα που είχε ήδη εμφανιστεί από τα μέσα της δεκαετίας του ’80. Ένα ρεύμα που επιχειρούσε για πρώτη φορά μετά το 1922 να ερμηνεύσει με έναν διαφορετικό τρόπο τα γεγονότα της περιόδου 1914-1922 και να διεκδικήσει την ενσωμάτωση της ιστορικής εμπειρίας των προσφύγων στο συλλογικό εθνικό αφήγημα.

Ανατρέποντας την κυρίαρχη ερμηνεία

Χάρις στον Μιχάλη Χαραλαμπίδη και τη σημαίνουσα πολιτική θέση που είχε στο σύστημα εξουσίας, το ριζοσπαστικό αυτό ποντιακό κίνημα κατάφερε να κλείσει την εκκρεμότητα που είχε το πολιτικό σύστημα με τον προσφυγικό ποντιακό ελληνισμό. Έτσι καθιερώθηκε η 19η Μαΐου (ημέρα του 1919 που ο Μουσταφά Κεμάλ έφτασε στη Σαμψούντα για να οργανώσει τον εθνικιστικό του στρατό και να ολοκληρώσει την εθνική εκκαθάριση των Ρωμιών) ως Ημέρας Μνήμης για τη Γενοκτονία του ποντιακού ελληνισμού. Η δύσκολη αυτή κατάκτηση άνοιξε τη διαδικασία ευρύτερης διεκδίκησης και οργάνωσης του συνολικού προσφυγικού χώρου και της εδραίωσης ενός διακριτού Προσφυγικού Κινήματος Ιστορικής Μνήμης. Τέσσερα χρόνια αργότερα θεσπίστηκε και η 14η Σεπτεμβρίου (ημέρα που το 1922 οι κεμαλιστές κατέσφαξαν και κατέκαψαν τη Σμύρνη) ως δεύτερη Ημέρα Μνήμης για τη Γενοκτονία που πραγματοποιήθηκε στο σύνολο της Μικράς Ασίας.

Με τον Μιχάλη Χαραλαμπίδη είχαμε σημαντικές ιδεολογικές και πολιτικές διαφωνίες. Όμως αυτές υπήρχαν και εκφραζόντουσαν σε εκείνο το δημιουργικό κλίμα των δύο πρώτων δεκαετιών (΄80 και ’90), όταν το ριζοσπαστικό ποντιακό κίνημα παρέμβαινε στις κεντρικές πολιτικές εξελίξεις με μια εντυπωσιακή ορμή. Μια ορμή που σήμερα δεν υπάρχει λόγω της καταστροφής του δευτεροβάθμιου ποντιακού χώρου που επέφεραν ανίκανες συνδικαλιστικές ηγεσίες.

Η σημαντική συμβολή του Χαραλαμπίδη σχετίζεται με την αποφασιστική του παρέμβαση στο να γίνουν αποδεκτές οι απόψεις για το τι συνέβη στο χώρο του Πόντου την περίοδο 1914-1923. Ότι δηλαδή εκεί πραγματοποιήθηκε μια γενοκτονία κατά του ελληνικού πληθυσμού από τους Νεότουρκων αρχικά (1914-1918) την οποία ολοκλήρωσαν οι κεμαλιστές στη συνέχεια (1919-1923).

Παρότι η προσέγγιση αυτή περιόριζε τα γεγονότα στο χώρο του μικρασιατικού Πόντου, εν τούτοις διεμβόλιζε όλο το σύστημα της νεοελληνικής ιδεολογίας -όπως είχε επικρατήσει αμέσως μετά το 1922 τόσο από τη λεγόμενη Λαϊκή Δεξιά και το ΚΚΕ, όσο και από τον χώρο του βενιζελισμού μετά το 1930- και υποβάθμιζε σε απόλυτο βαθμό την ιστορική εμπειρία του προσφυγικού ελληνισμού. Και ακριβώς αυτός ήταν ο λόγος που προκάλεσε μεγάλη αμηχανία τόσο στη Δεξιά όσο και στην Αριστερά.

Ο Χαραλαμπίδης κατάφερε την ερμηνεία αυτή να την μετατρέψει σε επίσημη θέση του ΠΑΣΟΚ. Και αυτή η συμβολή του είναι καθοριστική σε όλη την ιστορία των ιδεών της μετά το 1922 Ελλάδας. Δεν είναι τυχαίο ότι ακόμα έως σήμερα το επίσημο ιδεολογικό σύστημα στην Ελλάδα (Δεξιάς και Αριστεράς) επιχειρεί είτε να περιθωριοποιήσει το συγκεκριμένο γεγονός, είτε να το μετατρέψει σε φολκλόρ που συμβαίνει μια φορά το χρόνο. Και στη διαδικασία αυτή της απόκρυψης ή της διαστροφής, μεγάλη συμβολή έχει και η επίσημη ιστοριογραφία, η οποία για τα μικρασιατικά-ποντιακά ζητήματα λειτούργησε ως ο οργανικός διανοούμενος του καθεστώτος. Έστω και αν μια μερίδα της βρισκόταν σε θανάσιμη σύγκρουση μαζί του για ιδεολογικά ζητήματα. Στα ζητήματα αυτά, ένα μεγάλο μέρος δεξιών και αριστερών ιστορικών συμπορεύτηκε αρμονικά!

Για την αντιπροσφυγική παράδοση στη σύγχρονη Ελλάδα

Ίσως σήμερα, στους περισσότερους νεότερους να φαντάζει παράξενη η θέση ότι η επίσημη Ελλάδα συνειδητά υποβάθμισε την ιστορία του ελληνισμού της Ανατολής και των προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής.

Όμως αυτή ήταν η πραγματικότητα έως τη στιγμή που ένα διεκδικητικό ποντιακό ριζοσπαστικό κίνημα που εμφανίστηκε στα μέσα της δεκαετίας του ’80, ως απόηχος της ιδεολογικής ευφορίας της Μεταπολίτευσης και μιας βαθύτατης επίγνωσης της ιστορίας, κατέθεσε με κινηματικό τρόπο μια άλλη ερμηνεία για το ιστορικό μεταίχμιο 1914-1923. Μια ερμηνεία, που εάν στην κρίσιμη στιγμή δεν υπήρχε ο Μιχάλης Χαραλαμπίδης στην κατάλληλη θέση, θα παρέμενε πιθανότατα εσαεί ως ανικανοποίητο αίτημα ή ως μια αριστερίστικη υπερβολή.

Το αρνητικό εκείνο κλίμα, που σήμερα φαντάζει ακατανόητο, το περιγράφει με σαφήνεια ο Ηλίας Βενέζης, στον πρόλογο της Β’ έκδοσης -το καλοκαίρι του 1945- της αυτοβιογραφίας του με τίτλο: «Το νούμερο 31.328», όπου παρουσίαζε την εμπειρία του από την αιχμαλωσία του από τους κεμαλιστές μετά το τραγικό Σεπτέμβρη του 1922 . Μια τραγική εμπειρία κατά την οποία διασώθηκαν μόνο 15.000 άτομα από τους 100-160.000 αμάχους που συνέλαβαν στην προκυμαία της Σμύρνης και σε όλη την Ιωνία. Άμαχοι που παραδόθηκαν για σφαγή στους νικητές, εφόσον η έξοδος από τη Μικρά Ασία απαγορεύτηκε με νόμο και με πρωθυπουργικές εντολές από την κυβέρνηση Γούναρη-Πρωτοπαπαδάκη. Και αυτό το ακραίο ενδοεθνικό έγκλημα συγκαλύφθηκε στη συνέχεια με την ομόφωνη σιωπή του πολιτικού συστήματος.

Γράφει ο Βενέζης: «[…] Έτσι το βιβλίο τούτο –χρονικό μιας βασανισμένης στιγμής της Ελλάδας από τις τόσες – απαγορευμένο χρόνια τώρα από τις λογοκρισίες, έχει το θλιβερό προνόμιο, όπως βγήκε για πρώτη φορά σε μια ώρα παγκόσμιου πένθους, να ξαναβγαίνει τώρα στο τέλος ενός άλλου πολέμου, όταν πάλι το πένθος σκεπάζει τις ρημαγμένες εστίες και τους τάφους των παιδιών, των γυναικών, των γερόντων και της νιότης του κόσμου. Και όπως τότε, πριν από εικοσιένα χρόνια, το «Νούμερο 31328» ήταν η διαμαρτυρία ενός παιδιού εναντίον του πολέμου, μένει πάλι, τώρα, η διαμαρτυρία ενός ανθρώπου».

Γιατί εμφανίστηκαν τέτοιες συμπεριφορές

Πρωτίστως γιατί μοναρχική Δεξιά ήταν υπεύθυνη της ήττας και συνυπεύθυνη της σφαγής στη Μικρά Ασία που ακολούθησε τη νίκη των κεμαλιστών. Παράξενος συμπαραστάτης, το νεαρό τότε ΣΕΚΕ-ΚΚΕ που έβαλε την ‘’επαναστατική’’ του ονείρωξη πάνω από τα συμφέροντα του λαού. Ο βενιζελικός χώρος ακολούθησε μετά το 1930, ενώ έως τότε είχε θεσπίσει την 9η Σεπτεμβρίου (ημέρα που οι κεμαλικοί καταλαμβάνουν τη Σμύρνη) ως ημέρα εθνικής μνήμης με εκδηλώσεις σε κάθε άκρο της ελεύθερης ελληνικής γης.

Όμως από το 1930 η πολιτική αλλάζει. Η προσέγγιση Ελλάδας-Τουρκίας γίνεται ο θεμέλιος λίθος της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής. Και μετά την δεκαετία του ’40, οι νατοϊκές υποχρεώσεις προς τη σύμμαχο Τουρκία συνεχίζουν την παράδοση αυτή. Όλο αυτό διατηρήθηκε στο πολιτικό σύστημα έως τα τέλη της δεκαετίας του ’70 και στο υπουργείο Εξωτερικών έως και πολύ αργότερα….

Την πολιτική αυτή εξέφρασαν με τον πλέον τραγικό τρόπο οι χουντικοί όταν έκαναν το πραξικόπημα στην Κύπρο το 1974, θεωρώντας ότι είναι προτιμότερο να καταλάβουν οι Τούρκοι την Κυρήνεια έως την Λευκωσία (όπως σαφέστατα το είχε δηλώσει ο Ιωαννίδης, άσχετα εάν δεν τηρήθηκε η υπόγεια συμφωνία) από το να παραμείνει στην εξουσία ο “κομμουνιστής Μακάριος”…

Με μεγάλη δυσκολία και έντονη πολιτική πίεση οι Πόντιοι κατάφεραν στις αρχές της δεκαετίας του 1990 να σπάσουν αυτή τη νοοτροπία με την αναγνώριση της Γενοκτονίας που υπέστη ο ποντιακός ελληνισμός. Και ακριβώς στο σημείο αυτό η συμβολή του Μιχάλη Χαραλαμπίδη είναι πολύ μεγάλη.