Η σωστή πλευρά της ιστορίας – Ιδεολογία και πραγματικότητα

Το ερώτημα που αναπόφευκτα εγείρεται είναι αν η υπερβολική και συχνά άκριτη χρήση της ατάκας θα μπορούσε να δημιουργήσει ένα επικίνδυνο φαύλο κύκλο που θα είναι δύσκολο να ελεγχθεί.

“Μινέρβα” ήταν το ρωμαϊκό όνομα της Αθηνάς, θεάς της σοφίας, που συμβολίζει η γλαύκα (κουκουβάγια). Με την αλληγορία «Η γλαύκα της Μινέρβας ανοίγει τα φτερά της μόνο αφού βραδιάσει» ο Georg W.F. Hegel υπονοεί ότι η γνώση έρχεται αργότερα στη ζωή του ανθρώπου και μόνο αφού έχουν προηγηθεί όλα τα σημαντικά γεγονότα. Σύμφωνα με την εγελιανή ερμηνεία της ανθρώπινης γνώσης, η “σωστή πλευρά της ιστορίας” εκφράζει μια παρανόηση τόσο της ιστορίας όσο και της ιστοριογραφίας. Απλά, κανείς άνθρωπος δεν μπορεί εκ των προτέρων να ισχυριστεί ότι βρίσκεται στη “σωστή πλευρά της ιστορίας.” Αυτό θα αποφασιστεί με τη πάροδο του χρόνου από τους απογόνους του, όταν ο ίδιος και οι ενέργειες του θα αποτελούν πλέον κομμάτι της ιστορίας.

Κάποιοι μύστες της “σωστής πλευράς της ιστορίας” πιστεύουν ότι υπάρχει μια ανοδικά γραμμική, σχεδόν μοιρολατρική, πρόοδος της ιστορίας που οδηγεί σε ηλιοφώτιστα υψίπεδα σύμφωνα με το ποιητικό πρότυπο του “Φαντάσου” του John Lennon. Η γραμμική πρόοδος υπάρχει μόνο στη ρομαντική φαντασία του ποιητή. Στην πραγματικότητα, η πρόοδος της ιστορίας είναι εξόχως μη-γραμμική και πορεύεται πάνω σε ένα κακοτράχαλο μονοπάτι.

Οι αντιλήψεις για την ιστορία αλλάζουν με την πάροδο του χρόνου και με το πλαίσιο του ιστορικού μελετητή. Σαν αποτέλεσμα, η ορθότητα πολλών αποφάσεων συνεχίζει να συζητείται πολλά χρόνια μετά τα πραγματικά γεγονότα. Π.χ., ενώ πριν σχεδόν 80 χρόνια η χρήση πυρηνικών όπλων κατά της Ιαπωνίας για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία οδήγησε στο τέλος του πολέμου, η εξαιρετικά βάναυση φύση της απόφασης να εξαϋλωθούν εκατοντάδες χιλιάδες αμάχων και τα φρικτά επακόλουθα της για πολλές δεκαετίες, καθιστά πολύ δύσκολο να αποφασίσουμε ποιος ήταν στη “σωστή πλευρά της ιστορίας” εκείνη την εποχή.

Ηθικοπλαστική Ιστορία

Το συναίσθημα που γεννά η “σωστή πλευρά της ιστορίας” μπορεί να είναι έντονο, αλλά δεν είναι ιστορικά έγκυρο. Το πρόβλημα δεν είναι η πίστη στη σωστή πλευρά, αλλά η πεποίθηση ότι η ιστορία την εκδηλώνει και την αποκαλύπτει με κάποιο φυσικό τρόπο. Η ιστορία δεν έχει ηθική κατεύθυνση – είτε προς το σωστό είτε μακριά από αυτό. Τέτοια κατεύθυνση έχουν οι ιδεολογίες που εκφράζει ο όρος “σωστή πλευρά.” Οι ατακαδόροι θεωρούν ότι η νεοφιλελεύθερη ιδεολογία τους εξασφαλίζει ένα ξεκάθαρο ηθικό πλεονέκτημα που δεν μοιράζονται με τους άλλους, έναντι των οποίων νιώθουν ανώτεροι. Αυτοί οι άλλοι βρίσκονται στη “λάθος πλευρά της ιστορίας,” είναι οπισθοδρομικοί, βάρβαροι, μεσαιωνικοί. Ξεχνούν οι ατακαδόροι ότι η ανθρώπινη εξέλιξη έχει πολλά σκαμπανεβάσματα, γεγονός που καθιστά τη προσέγγιση τους όχι μόνο αλαζονική αλλά και εξωπραγματική. Χρειαζόμαστε μια μεστή σε περιεχόμενο επιχειρηματολογία για να δικαιολογήσουμε τις επιλογές μας και όχι αυτό το αμφιλεγόμενο μιμίδιο περί “σωστής πλευράς της ιστορίας.”

Μέσα στο πιο πάνω πλαίσιο, αξίζει να εξετάσουμε τέσσερις αξιοπρόσεκτες εκφάνσεις της ατάκας σε συγκεκριμένες περιπτώσεις:

α. Παροντική διαστρέβλωση: Όταν κάποιος ισχυρίζεται ότι η “σωστή πλευρά της ιστορίας” που πρεσβεύει θα δικαιωθεί μελλοντικά είναι σαν να ισχυρίζεται ότι γνωρίζει ότι οι άνθρωποι του μέλλοντος θα σκέφτονται όπως αυτός και θα ζουν σε ένα περιβάλλον παρόμοιο με αυτό που ζει αυτός σήμερα. Αυτή η προσέγγιση υποδηλώνει ένα είδος “παροντισμού,” ιστοριογραφικός όρος που αναφέρεται σε μελέτες μελλοντικών εξελίξεων που διαστρεβλώνονται από ιδέες και εμμονές του παρόντος. Ατυχώς για τον παροντισμό, το μέλλον συχνά περιέχει ανατροπές και εκπλήξεις που είναι σε ευθεία αντιπαράθεση με τις κυρίαρχες αντιλήψεις του παρόντος.

β. Κυνισμός του νικητή: Υπάρχει κάτι το κυνικό στη “σωστή πλευρά της ιστορίας,” δεδομένου ότι η ιστορία γράφεται πάντα από τους νικητές. Με αυτή την έννοια, η ατάκα μπορεί να οδηγήσει σε παραδοξότητες. Π.χ., ο Αττίλας ο Ούννος, γνωστός και ως “η Κατάρα του Θεού,” θα μπορούσε να είχε πει στο δυτικό κόσμο της εποχής: “Υποταχθείτε στην κυριαρχία μου για να είστε με τη σωστή πλευρά της ιστορίας.”

γ. Πολιτικό εργαλείο: Σε κάποιες πιο πεζές περιπτώσεις, η ατάκα είναι απλώς ένα τέχνασμα με το οποίο ο ατακαδόρος προσπαθεί να διεκδικήσει κάποιου είδους ηθικό πλεονέκτημα της στιγμής προκειμένου να δικαιολογήσει τις αμφισβητούμενες αποφάσεις του, ταυτόχρονα υπονοώντας ότι όσοι στέκονται εμπόδιο στις απόψεις του θα καταδικαστούν από την ιστορία.

Ωστόσο, στη πραγματική ζωή το ηθικό πλεονέκτημα δεν προηγείται της δικαίωσης των απόψεων κάποιου, αλλά έπεται αυτής μόνο όταν και εφόσον το μέλλον έχει αποδείξει την ορθότητα τους. Για αυτό το λόγο, πολλοί αναλυτές χαρακτηρίζουν την ατάκα περισσότερο ως ένα πολιτικό εργαλείο παρά ως μια ιστορική άποψη. Η αλαζονική χρήση και η ανειλικρίνεια καθιστούν την ατάκα ουσιαστικά κενή νοήματος – ή ακόμη και ένα σημάδι ανεντιμότητας.

δ. Μελετημένο ρίσκο: Ένα σημαντικό και επίκαιρο ζήτημα είναι κάτω από ποιες συνθήκες θα μπορούσε μια κυβέρνηση να πάρει το ρίσκο της “σωστής πλευράς της ιστορίας” στη περίπτωση που αυτή καθορίζεται από τα συμφέροντα μιας υπερδύναμης. Η κυβέρνηση μιας χώρας συνήθως έχει δύο επιλογές:

• Να εφαρμόσει την εξωτερική πολιτική του “απαραίτητου εταίρου,” όπου η χώρα μπορεί να καταστεί ζωτικής σημασίας συνεργάτης της υπερδύναμης, επιτυγχάνοντας έτσι τα μέγιστα χειροπιαστά οφέλη.
• Να περιοριστεί στην εξωτερική πολιτική του “δεδομένου εταίρου,” όπου η χώρα ουσιαστικά καθίσταται υποτελής της υπερδύναμης, προσφέροντας ότι της ζητηθεί με αντάλλαγμα υποσχέσεις, η υλοποίηση των οποίων εναπόκειται στη καλή θέληση της υπερδύναμης.

Πως κινείται η Ιστορία

Μια συνετή κυβέρνηση θα μπορούσε να πάρει το μελετημένο ρίσκο της “σωστής πλευράς της ιστορίας” όταν η σχέση της με την υπερδύναμη είναι αυτή του “απαραίτητου εταίρου,” και όχι όταν περιορίζεται εκ των πραγμάτων στη πολιτική του “δεδομένου εταίρου.”

Για τους ιστορικούς λόγους που αναφέραμε πιο πάνω, η “σωστή πλευρά της ιστορίας” δεν σημαίνει απαραίτητα ότι ο εκφραστής της είναι ηθικά δικαιωμένος στην επιλογή του – απλά υπονοεί ότι ταυτίζει τις ηθικές του αξίες με ότι είναι δημοφιλές στο “μεγάλο προστάτη.” Κάτι τέτοιο προδίδει έλλειψη ρεαλισμού, αφού ο “δεδομένος εταίρος” εύκολα και άκριτα πιστεύει τόσο στο αλάθητο όσο και στην ειλικρίνεια του “μεγάλου προστάτη.” Ωστόσο, η ατάκα συχνά καταλήγει να είναι η αποθέωση της υποκρισίας μιας και επιλέγει τους στόχους της απολύτως επιλεκτικά και πάντα από την αυστηρή καθοδήγηση του “μεγάλου προστάτη.”

Οι συνέπειες της “δεδομένης” πολιτικής κάποιες φορές είναι τραγικές για μια χώρα, η οποία βλέπει να καταστρέφονται παραδοσιακές φιλίες της ενώ σπρώχνεται να δημιουργήσει νέους εχθρούς προκειμένου να γίνει αρεστή στο “μεγάλο προστάτη.” Λόγω του ότι η “σωστή πλευρά” είναι κάτι το ρευστό που αλλάζει με τα μεταβαλλόμενο συμφέροντα και συμμαχίες του “μεγάλου προστάτη,” με το να δεσμεύεται μια χώρα σε μια “σωστή πλευρά” της στιγμής μπορεί να παίζει τη τύχη της στα ζάρια.

Πέρα από κάθε αφήγημα, τέχνασμα, εργαλειοποίηση ή λελογισμένο ρίσκο, δεν μπορούμε να στηριζόμαστε στην ιδέα της “σωστής πλευράς.” Ο μόνος τρόπος για να εξασφαλίσoυμε ένα καλύτερο μέλλον είναι να το δημιουργήσουμε. Σε αυτή τη προσπάθεια θα χρειαστούν ίσως διαφορετικές ατάκες που θα αναφέρονται όχι τόσο στο μέλλον όσο στην αντιμετώπιση των σημαντικών προκλήσεων του άμεσου παρόντος.

Κοντολογίς, ζούμε σε μια εποχή κοινωνικής πόλωσης σε πολλά θέματα. Χάσαμε την πίστη μας στο Θεό, στη δημοκρατία, στους κοινωνικούς θεσμούς και, το χειρότερο, ο ένας στον άλλον. Όπως τόνισε ο Stephen Jay Gould, «η ζωή είναι ένας σαν ένας πυκνός θάμνος που κλαδεύεται συνεχώς από τη θεριστική μηχανή της εξαφάνισης, και όχι μια σκάλα προβλέψιμης προόδου». Η ελπίδα, αν έχουμε, δεν είναι να βρισκόμαστε στη “σωστή πλευρά της ιστορίας.” Είναι ότι η ιστορία δεν έχει γραφτεί ακόμα.