Ιδεολογικοί χάρτες και κομματικές “αυταπάτες”

Αντιγράφω από το Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσας της Ακαδημίας Αθηνών. αυταπάτη: πλάνη, παρανόηση, άρνηση της πραγματικότητας ως αποτέλεσμα συναισθηματικής ανάγκης ή επιθυμίας.

Προχωρώ στο (Ψυχ)Ιατρικό Λεξικό:

αυταπάτη: ψευδής πεποίθηση, η οποία παρουσιάζεται χωρίς το ανάλογο εξωτερικό ερέθισμα, ενώ έρχεται σε αντίφαση με την κεκτημένη γνώση και εμπειρία του ατόμου. Συνήθως απαντάται στις ψυχώσεις, στις οποίες οι ασθενείς δεν μπορούν να ξεχωρίσουν την αυταπάτη από την πραγματικότητα. Διαφέρει από την παραίσθηση, αφού στην τελευταία εμπλέκεται η ψευδής διέγερση ενός ή περισσοτέρων αισθήσεων. Οι πλέον σοβαρές αυταπάτες είναι εκείνες που έχουν ως αποτέλεσμα οι ασθενείς να βλάψουν άλλα άτομα, ή και τους εαυτούς τους (π.χ. ο φόβος ότι δηλητηριάζονται μπορεί να οδηγήσει τον ασθενή στην άρνηση τροφής). Οι αυταπάτες μπορεί να οδηγήσουν στην αυτοκτονία, ή τον αυτοτραυματισμό. Μεταξύ των ψευδών πεποιθήσεων μπορεί να είναι η εντύπωση ότι καταδιώκονται, ή ότι είναι ένοχοι για κάποιο ασυγχώρητο αμάρτημα.

Τα κατά Jaspers κριτήρια

Ο ψυχίατρος και φιλόσοφος Karl Jaspers ήταν ο πρώτος που καθόρισε τα τρία κύρια κριτήρια για μια πεποίθηση που θεωρείται κάποιος απατηλός στη γενική ψυχοπαθολογία. Αυτά τα κριτήρια είναι:

• βεβαιότητα (που κρατιέται με την απόλυτη πεποίθηση)
• αδιόρθωτο (μη μεταβλητό με τον εξαναγκασμό του αντεπιχειρήματος, ή της απόδειξης στο αντίθετο)
• αδύνατο ή αναλήθεια του περιεχομένου (αδικαιολόγητο, παράξενο ή προφανώς αναληθές)

Αυτά τα κριτήρια ισχύουν ακόμα στη σύγχρονη ψυχιατρική διάγνωση. Στο πιο πρόσφατο διαγνωστικό και στατιστικό εγχειρίδιο των διανοητικών διαταραχών, μια αυταπάτη ορίζεται ως εξής: “Μια ψεύτικη πεποίθηση βασισμένη στο ανακριβές συμπέρασμα για την εξωτερική πραγματικότητα που είναι σταθερά συνεχής παρά αυτό που σχεδόν καθένας θεωρεί αλλιώς. Και παρά αυτό που αποτελεί την αναμφισβήτητη και προφανή απόδειξη ή τα στοιχεία στο αντίθετο. Η πεποίθηση δεν είναι ένα που γίνεται αποδεκτό συνήθως από άλλα μέλη του πολιτισμού ή της υποομάδας του προσώπου (π.χ., δεν είναι ένα άρθρο της θρησκευτικής πίστης). Υπάρχει κάποια διαμάχη πέρα από αυτόν τον καθορισμό, όπως «παρά αυτό που σχεδόν καθένας θεωρεί αλλιώς» υπονοεί ότι ένα πρόσωπο που θεωρεί κάτι το περισσότερο άλλοι όχι είναι υποψήφιος για την απατηλή σκέψη”.

Οι “αυταπάτες” των κομμάτων

Η περίπτωση, λοιπόν, του ατόμου που πάσχει από αυταπάτη έχει διερευνηθεί σε μεγάλη έκταση. Υπάρχει, όμως, αυταπάτη πολιτικών κομμάτων; Θα μου απαντήσετε, χωρίς πολύ σκέψη, πως βεβαίως υπάρχει. Το επόμενο καυτό ερώτημα είναι πού αυτή οφείλεται. Ποιοί είναι οι λόγοι που την παράγουν; Είναι έκφανση μιας «συλλογικής αρρώστιας», ή είναι κάτι άλλο, εντελώς αντίθετο, που συνειδητά προβάλλεται για να επικαλύψει μια μη αρεστή πραγματικότητα;

Ίσως η απάντηση να πρέπει να αναζητηθεί, κατ’ αρχάς, στον χώρο της ιδεολογίας. Όμως, η ιδεολογία δεν λειτουργεί ως αυταπάτη, με την έννοια που την ορίσαμε προηγουμένως. Δηλαδή, με την έννοια της ψεύτικης πεποίθησης ως προς την εξωτερική πραγματικότητα, η οποία προέρχεται από «διαταραγμένο ψυχικά άτομο».

Η ιδεολογία  κατέχει κεντρική θέση στην πολιτική. Οι ιδεολογίες είναι αντιπροσωπευτικές μορφές έκφρασης της πολιτικής σκέψης. Η πολιτική αφορά στην επίτευξη συλλογικών στόχων, στη ρύθμιση των συγκρούσεων εντός της ίδιας της κοινωνίας, αλλά και μεταξύ των κοινωνιών. Οι ιδεολογίες είναι διευθετήσεις της πολιτικής σκέψης που ρίχνουν φως στις κεντρικές ιδέες, στις προφανείς υποθέσεις και στις μη δεδηλωμένες προκαταλήψεις, οι οποίες στη συνέχεια καθοδηγούν την πολιτική συμπεριφορά.

Ιδεολογικοί χάρτες και στρεβλώσεις

Έως ότου σεβασθούμε και κατανοήσουμε την πανταχού παρούσα, σημαντική και καθημερινή πολιτική σκέψη μιας κοινωνίας, θα αδυνατούμε να εξηγήσουμε τη φύση της πολιτικής με επαρκή τρόπο. Οι ιδεολογίες χαρτογραφούν για χάρη μας τον πολιτικό και κοινωνικό κόσμο. Αδυνατούμε να ζήσουμε χωρίς αυτές, επειδή δεν μπορούμε να ενεργούμε αν δεν κατανοούμε τον κόσμο στον οποίο ζούμε.

Η κατανόηση δεν είναι πάντοτε ορθή. Τα πολιτικά γεγονότα δεν μιλούν ποτέ από μόνα τους. Μέσω των διιστάμενων ιδεολογιών τα ερμηνεύουμε διαφορετικά. Κάθε ερμηνεία, κάθε ιδεολογία, αποτελεί μια τέτοια περίπτωση επιβολής ενός σχεδίου. Μια μορφή δομής ή οργάνωσης του τρόπου, με τον οποίο ερμηνεύουμε (και παρερμηνεύουμε) πολιτικά γεγονότα, εκδηλώσεις, περιστατικά και ενέργειες. Του τρόπου, με τον οποίο βλέπουμε εικόνες και αντιλαμβανόμαστε τις φωνές που ακούμε.

Οι ιδεολογικοί χάρτες δεν αντιπροσωπεύουν μια αντικειμενική εξωτερική πραγματικότητα.   Όμως, χωρίς αυτούς παραμένουμε αδαείς, γεμάτοι απορίες. Λαμβάνουμε φαινομενικά τυχαίες πληροφορίες, ασύνδετες και χωρίς λογική μεταξύ τους σχέση. Οι ιδεολογίες αποτελούν μηχανισμούς της πολιτικής. Λειτουργούν εντός της πολιτικής κοινωνίας, στο πλαίσιο της σφαίρας της ατομικής και ομαδικής δραστηριότητας. Η διείσδυσή τους στην κοινωνική ζωή βασίζεται στη συγκατάθεση όλου του πληθυσμού, με αποτέλεσμα οι μάζες να θεωρούν τη συναίνεσή τους αυθόρμητη.

Από την ιδεολογία στα ψέματα

Όμως, η πολιτική αυταπάτη των σημερινών ελληνικών κομμάτων έχω την γνώμη, ότι συνίσταται  ολοκληρωτικά στην έλλειψη ιδεολογίας . Ή μάλλον στην «αποδοχή» της ιδεολογίας που «φαντάζεται» ότι μπορεί να μη λάβει υπόψη της την κεντρική θέση της ιδεολογίας στην πολιτική.

Τα περισσότερα ελληνικά κόμματα –κυρίως όσα έχουν κυβερνήσει– συνειδητά εγκαταλείπουν τις βασικές ιδεολογικές τους καταβολές, πράττοντας εντελώς διαφορετικά, αν και στην καθημερινή ρητορεία τους το αρνούνται κατηγορηματικά. Επιπλέον, προσπαθούν με επιθετικό τρόπο να μας πείσουν ότι οι πολιτικές τους πράξεις είναι συμβατές με το ιδεολογικό τους πλαίσιο. Ενδεικτικό παράδειγμα είναι η ασφαλιστική «μεταρρύθμιση» και γενικότερα η οικονομική πολιτική της κυβέρνησης Τσίπρα.

Όπως προαναφέραμε, οι ιδεολογίες αποτελούν στοιχείο της κοινωνικής και πολιτικής πραγματικότητας. Επειδή, μάλιστα, υπάρχουν κυρίαρχες ιδεολογίες (νεοφιλελεύθερη, μαζικοδημοκρατική, μεταμοντέρνα) σε πλανητικό επίπεδο, ασκούν την κυριαρχία τους με αδυσώπητο όσο και υποδόριο τρόπο στο οικονομικό, κοινωνικό, πολιτιστικό και εν τέλει πολιτικό επίπεδο.

Συνεπώς, η ασκούμενη πολιτική από τις ελληνικές κυβερνήσεις συνειδητά και καθόλου με αυταπάτη, ακολουθεί τις κυρίαρχες ιδεολογικές επιλογές. Δεν υπάρχει καμία αυταπάτη, όταν αναλαμβάνουν την εξουσία. Υπάρχει συνειδητή επιλογή, η οποία θα πρέπει να καλυφθεί-δικαιολογηθεί με ατελείωτα ψέματα.