Μία νέα οπτική για την Μικρασιατική Καταστροφή – Αφιέρωμα στα “Τετράδια”

Μετά το μεγάλο αφιέρωμα στην Επανάσταση του 1821, που κυκλοφόρησε πέρυσι με μεγάλη επιτυχία, με την ευκαιρία της συμπλήρωσης δύο αιώνων, φέτος το περιοδικό “Τετράδια Πολιτικού Διαλόγου Έρευνας και Κριτικής” μόλις κυκλοφόρησε με νέο μεγάλο αφιέρωμα. Αυτή τη φορά η αφορμή είναι ο αιώνας που πέρασε από την Μικρασιατική Καταστροφή.

Είναι ένα διπλό τεύχος του περιοδικού, 350 σελίδες με άρθρα και παρεμβάσεις γύρω από ένα ιστορικό θέμα πρωτεύουσας σημασίας, πλην, όμως, οδυνηρό, τόσο που να διχάζει ακόμη τους ιστορικούς. Και είναι πράγματι γεγονός πως η ταπεινωτική ήττα του ελληνικού στρατού στο δρόμο προς την Άγκυρα αποτελεί ακόμη αντικείμενο ιστορικής ανάλυσης και συζήτησης.

Στο επίκεντρο δεν είναι τόσο η στρατηγική, όσο τα πολιτικά αίτια της Καταστροφής: Οι ευθύνες του Βενιζέλου που κήρυξε εκλογές, με τη βεβαιότητα πως θα νικούσε, διότι υποτίμησε την κόπωση του πληθυσμού από σχεδόν μια δεκαετία αδιάκοπου πολέμου. Αλλά κι εκείνες των αντιβενιζελικών και κυρίως του βασιλιά Κωνσταντίνου, ο οποίος έσπευσε να ανακτήσει τον χαμένο θρόνο, παρόλο που γνώριζε πως η Αντάντ θα σταματούσε να στηρίζει το ελληνικό εγχείρημα στη Σμύρνη.

Αυτά είναι μόνον τα κυριότερα ζητήματα που αντιμετωπίζουν σε συνολικά 20 άρθρα κορυφαίοι ιστορικοί και μελετητές, βασιζόμενοι στα νέα στοιχεία που προέκυψαν τις τελευταίες δεκαετίες. Επί παραδείγματι, το ιστορικό βάρος της Καταστροφής στις σημερινές ιδιαίτερα προβληματικές σχέσεις μας με την Τουρκία. Ή το άγνωστο σχέδιο να αναλάβει ο διεθνούς φήμης μαθηματικός Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή την ίδρυση του Πανεπιστημίου Σμύρνης. Τί άλλαξε στην πάντα ρευστή και υπό διαμόρφωση αντίληψη του ελληνισμού για τον εαυτό του μετά τη σφαγή και τον ξεριζωμό της καθόλου αμελητέας (απεναντίας μάλιστα) μικρασιατικής συνιστώσας του.

Η εγκατάσταση των προσφύγων

Επίσης μεγάλο ενδιαφέρον έχει και η μελέτη της επίπονης διαδικασίας, να  εγκατασταθούν στην φτωχή και ελάχιστα οργανωμένη Ελλάδα τα εκατομμύρια πρόσφυγες που ήρθαν κατά καιρούς από την Μικρά Ασία, κουβαλώντας μαζί τους τη γλώσσα και τον πολιτισμό τους. Κυρίως τη μεγάλη μουσική τους παράδοση, στην οποία τα Τετράδια αφιερώνουν ένα εξαιρετικό άρθρο. Σε αυτά τα άρθρα προστίθεται και η πολύ ενδιαφέρουσα βιβλιοκριτική για το πρόσφατο βιβλίο του καθηγητή Βασίλη Φούσκα “Τουρκικός ιμπεριαλισμός και αποτροπή”.

Ακόμη, μεγαλύτερο ενδιαφέρον ίσως να έχουν τα κείμενα που αντιμετωπίζουν την Καταστροφή από μια νέα οπτική γωνία. Η ανέκδοτη μαρτυρία ενός Αρμενίου, αυτόπτη μάρτυρα στη Σμύρνη. Η αρμενική συνιστώσα της ελληνικής εκστρατείας, που δυστυχώς δεν αξιοποιήθηκε όσο έπρεπε, ούτε πολιτικά, ούτε στρατιωτικά. Η Γενοκτονία των Ποντίων που ξεκίνησε πριν ακόμη ηττηθεί ο ελληνικός στρατός και πολλά άλλα.

Στο πολιτικό επίπεδο, μεγάλη προσοχή αφιερώνεται στη στάση της ελληνικής αριστεράς απέναντι στην μικρασιατική εκστρατεία. Η πολύ ενδιαφέρουσα τοποθέτηση του σοσιαλιστή Αλέξανδρου Παπαναστασίου, κυρίως όμως εκείνη του νεότευκτου ΣΕΚΕ (αργότερα ΚΚΕ), που αρχικά ερμήνευσε ως απελευθερωτική την εκστρατεία στην Ιωνία, αλλά γρήγορα η συμμαχία του Λένιν με τον Κεμάλ το ανάγκασε να αλλάξει θέση.

Η στάση των κομμουνιστών

Στα τέσσερα σχετικά άρθρα του αφιερώματος εξηγείται πώς οι Έλληνες κομμουνιστές λίγο αργότερα βρέθηκαν μπροστά στο ίδιο δίλημμα σχετικά με το Μακεδονικό, ενώ αναλύονται σε βάθος τα αίτια της στροφής των Μπολσεβίκων προς τα ισλαμικά αντιαποικιακά κινήματα της Ασίας καθώς στην Ευρώπη η επαναστατική φλόγα είχε αρχίσει να σβήνει. Στην περίπτωση της Τουρκίας, οι Μπολσεβίκοι παρέμειναν πιστοί στη συμμαχία με τον Κεμάλ ακόμη κι όταν ο Τούρκος ηγέτης δολοφονούσε τους κομμουνιστές της χώρας του.

Υπάρχει όμως κι ένα άλλο πολιτικό επίπεδο, που ίσως να είναι πιο επίκαιρο. Αφορά το κακό παράδειγμα που έδωσαν οι ρεπουμπλικάνοι σφαγείς του Κεμάλ στον Χίτλερ, ο οποίος μέχρι τέλους υπογράμμιζε πως το ολοκαύτωμα των εβραίων εμπνεόταν από ένα “λαμπρό προηγούμενο”: Την γενοκτονία των χριστιανικών πληθυσμών στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και στην Τουρκική Δημοκρατία.

Απόδειξη πως κάποια εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας δεν πρέπει ποτέ να παραμένουν ατιμώρητα, διότι θα υπάρξει πάντα εκείνος που τα επικαλείται και να νομιμοποιεί. Ιδιαίτερα τώρα, που ο καταραμένος πόλεμος της Ρωσίας εναντίον της Ουκρανίας όχι μόνο δεν οδηγείται προς τη λήξη του, αλλά ενδέχεται να επεκταθεί, με τραγικά αποτελέσματα για όλους μας.