Μικρασιατική Καταστροφή: Ποιους ενοχλεί η ιστορική μνήμη

Οι επέτειοι (όπως η πρόσφατη για τα 100 χρόνια από την Μικρασιατική Καταστροφή)  προσφέρονται για απολογισμούς, ερμηνείες, σχεδιασμούς, προετοιμασία του μέλλοντος. Στην προσωπική, τη συλλογική, την εθνική ή και την υπερεθνική, γιατί όχι, ζωή. Ο τρόπος που οι θεσμοί μιας χώρας αντιμετωπίζουν τα ιστορικά ορόσημα μιας εθνικής κοινότητας, ενός λαού, στο όνομα του οποίου υπάρχουν, λειτουργούν, είναι φορείς αντιπροσώπευσής του, αποτελεί ένα ασφαλές κριτήριο για την ποιότητά τους, τους προσανατολισμούς τους, καθώς επίσης και στο όνομα ποιων δυνάμεων στην πράξη κυριαρχούν. Οι κατευθύνσεις των επίσημων θεσμών αποτυπώνονται τόσο στις πρωτοβουλίες που αναλαμβάνουν, στο δημόσιο λόγο τους, όσο και στις σιωπές.

Η αντιμετώπιση από την επίσημη πολιτεία της επετείου των 200 χρόνων από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 και των 100 χρόνων από την Μικρασιατική Καταστροφή του 1922, τα έτη 2021 και 2022 αντίστοιχα, αντιπροσωπεύουν δύο διαφορετικά (;) παραδείγματα. Η “κρατική” Επιτροπή “Ελλάδα 2021” για την Ελληνική Επανάσταση. Η απόλυτη επίσημη σιωπή για την Μικρασιατική Καταστροφή…

Η διαφορά όμως είναι μόνο φαινομενική. Στην πραγματικότητα, η ερμηνεία των “ελίτ” της χώρας για τα 200 χρόνια, όπως συμπυκνώνεται στο σχήμα “Από οθωμανική επαρχία στον πυρήνα της ζώνης του ευρώ” συνιστά ένα αυτοδικαιωτικό αφήγημα των “ελίτ” της χώρας, πολιτικο-θεσμικών, οικονομικο-κοινωνικών, αλλά και διανοητικών δεξιών και αριστερών, αναφορικά με την πορεία διεθνούς ενσωμάτωσης του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού και της διαδικασίας εσωτερίκευσης αυτής.

Λογική συνέπεια αυτού του “αφηγήματος” είναι η επίσημη-θεσμική, διακομματικού μάλιστα χαρακτήρα, σιωπή για τη συμπλήρωση 100 χρόνων από την Μικρασιατική Καταστροφή. Το 1922 όμως – πέραν της παγκόσμιας σημασίας του, που και αυτή ουδόλως επισημαίνεται, ίσως πλέον και να μην συνειδητοποιείται από τις “ελίτ” της χώρας, απόρροια ενός μηχανισμού αντιεκπαίδευσης με ορατά τα αποτελέσματα στη δημόσια σφαίρα, μια πρακτική με πολύ σοβαρές επιπτώσεις τόσο στο εσωτερικό, όσο και το διεθνοπολιτικό επίπεδο – ουσιαστικά χωρίζει σε δύο περιόδους την πορεία του ελληνικού έθνους στη νεωτερική εποχή και του νέου ελληνικού κράτους από την ίδρυσή του και μετά.

Διαστρέβλωση της αλήθειας…

Η πρώτη περίοδος είναι από 1770 έως το 1920, με σημαντικότερες στιγμές τα διαστήματα 1821-1830 και 1909-1920. Πολύ εύστοχα, κατά τη γνώμη μου, δύο από τις πλέον ενδιαφέρουσες πρόσφατες αναλύσεις για την περίοδο 1909-1922, εκείνη του Σπυρίδωνος Γ. Πλουμίδη, “Μεταξύ Επανάστασης και μεταρρύθμισης – Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος και βενιζελισμός 1909-1922” (Πατάκη, 2020) και εκείνη του Γιώργου Καραμπελιά, “Επανάσταση και Αντεπανάσταση στην Ελλάδα, 1909-1922” (Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2022), επιλέγουν να χρησιμοποιήσουν στον τίτλο των βιβλίων τους τον όρο “Επανάσταση”.

Η δεύτερη περίοδος ξεκινά από τη Μικρασιατική Καταστροφή και φτάνει μέχρι σήμερα. Πέραν από το ολοκαύτωμα και τον γενοκτονικό ξεριζωμό του Ανατολικού Ελληνισμού, τη μαρτυρική έξοδο και την προσφυγιά, που είχε αρχίσει ήδη από το 1914 τουλάχιστον – όπως αποτυπώνεται ως ιστορικό πλαίσιο στην υπέροχη Αιολική Γη του Ηλία Βενέζη – μια “σκληρή δομή” στο μακρύ χρόνο, που αποτέλεσε και την υλική προϋπόθεση για την ανάπτυξη του καπιταλισμού στην χώρα με όρους της “λεγόμενης πρωταρχικής συσσώρευσης”, ακολουθεί σε διάστημα δύο δεκαετιών η περίοδος της Κατοχής, μια συνθήκη με όλα τα χαρακτηριστικά μιας ανθρωπιστικής καταστροφής, την οποία διαδέχθηκε η τραγωδία του αδελφοκτόνου εμφυλίου πολέμου. Γι’ αυτό το 1944 δεν βιώθηκε σαν Απελευθέρωση.

Γι’ αυτό, είναι εκτός τόπου και χρόνου, διαστρεβλωτική της αλήθειας των γεγονότων, των βιωμάτων των ανθρώπων και του λαϊκού αισθήματος, η ανιστόρητη αναφορά ότι “είμαστε η μόνη χώρα που εορτάζουμε την έναρξη και όχι τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου”. Αναφορά που τείνει να γίνει κλισέ σε ορισμένους κύκλους και που έλαβε διάφορες μορφές στους πρόσφατους χρόνους, εκδηλώνοντας μια δυσθυμία για την 28η Οκτωβρίου, μολονότι η τελευταία αποτελεί κορυφαία στιγμή πατριωτικού αντιφασισμού του ελληνικού λαού, η οποία αφενός αποτέλεσε πρωτοπορία στην Ευρώπη τη στιγμή που εκδηλώθηκε, αφετέρου πυροδότησε ως άμεση συνέχεια την επική Εθνική Αντίσταση της περιόδου 1941-1944, το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ.

Ως τέτοια γινόταν αντιληπτή από τους σύγχρονους της εποχής, όπως δηλώνει τόσο η “από τα κάτω” καθιέρωσή της στα χρόνια της Κατοχής, με κινητοποιήσεις του λαϊκού παράγοντα, όπως και “από τα πάνω”, με την επίσημη καθιέρωσή της από την κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας στις 24-10-1944. Μια δυσθυμία τελείως ξένη και εχθρική σε σχέση με τις αναφορές και την παράδοση του Νίκου Σβορώνου, του Μανώλη Γλέζου, του Ανδρέα Παπανδρέου.

Χαμένα ραντεβού με την ιστορία…

Πέραν του και τυπικού σφάλματος, καθώς η Ελληνική Δημοκρατία, ήδη από το 1999 έχει και επίσημα θεσπίσει την 9η Μαΐου, ημέρα λήξης του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου (στην Ευρώπη), ως ημέρα Πανελλαδικού Εορτασμού των αγώνων του ελληνικού έθνους κατά του Ναζισμού και του Φασισμού (αρ. 4 παρ. 1 ν. 2703/1999), συμπληρωματικός του ιστορικού νόμου αναγνώρισης της Εθνικής Αντίστασης (ν. 1285/1982), οπότε θα μπορούσαν και θα έπρεπε να λαμβάνουν χώρα σχετικές πρωτοβουλίες, το “σφάλμα” είναι ουσιαστικό. Το 1944 οδήγησε στο 1946-1949. Ένα πρώτο χαμένο ραντεβού με την μετά το “22” ιστορία.

Υπήρχαν και επόμενα: Το 1967, όταν τα αμερικανοκίνητα τανκς της νεοφασιστικής χούντας, ματαιώνοντας τις εκλογές του Μαΐου, ακύρωσαν την Άνοιξη της δεκαετίας του ’60 και οδήγησαν στο ΝΑΤΟϊκό πραξικόπημα του 1974 στην Κύπρο, την βάρβαρη εισβολή του τουρκικού Αττίλα και τη συνεχιζόμενη κατοχή. Στόχος και στις δύο περιπτώσεις η αυτόνομη φωνή του Ελληνισμού σε συνθήκες Ψυχρού Πολέμου, που πολιτικά εκφραζόταν κυρίως από την Ένωση Κέντρου, των Γεωργίου και Ανδρέα Παπανδρέου, αλλά και την ΕΔΑ των Πασαλίδη-Ηλιού στην Ελλάδα και από τον Μακάριο στην Κύπρο.

Το 2010, όταν η χώρα χρεοκόπησε και “οδηγήθηκε” στο μνημόνιο. Μια πορεία προς την χρεοκοπία, η αφετηρία της οποίας πρέπει να αναζητηθεί από το 1989-1990 και μετά – με την εξαίρεση της περιόδου 1993-1995, περίοδος που το ΠΑΣΟΚ διατηρούσε ακόμα και άλλα χαρακτηριστικά – όταν ο κόσμος αλλάζει τόσο στο διεθνοπολιτικό όσο και στο πεδίο της παραγωγής, των όρων κίνησης της οικονομίας.

Η χώρα, τότε, αντί να κινηθεί στους σύγχρονους και δυναμικούς ρυθμούς της παγκοσμιοποίησης, όπως ήταν εφικτό και αναγκαίο να συμβεί, να εκσυγχρονίζεται, σύμφωνα με την επίσημη ρητορεία, διαρκώς αποπαραγωγικοποιούνταν, αδυνάτιζε θεσμικά και σε επίπεδο πολιτικής εκπροσώπησης, εξ αιτίας του κυριαρχούντος καρτελοποιημένου κομματικού συστήματος, ετεροκαθοριζόταν, καταλήγοντας στη χρεοκοπία και ακολούθως στη χειρότερη δυνατή επιλογή διαχείρισής της, το μνημόνιο. Ένα αναλυτικά γόνιμο ερμηνευτικό σχήμα του μεταπολιτευτικού ιδίως κύκλου, διατυπωμένο θεωρητικά και έμπρακτα στην εξέλιξη των γεγονότων και όχι εκ των υστέρων, περιλαμβάνεται στο βιβλίο του Μιχάλη Χαραλαμπίδη, “Η δολοφονία της Πολιτικής – Ο μεταπολιτευτικός εκφυλισμός της – Το δικό μου εγκώμιο στην πολιτική” (Στράβων, 2022).

Σε όλες τις στιγμές μετά το 1922, τόσο του 1944, του 1967 και του 2010, δεν είναι η δομική διάσταση που επιβάλλει νομοτελειακά την εξέλιξη, την ήττα, ούτε μόνον ο ξένος παράγοντας, ο ιμπεριαλισμός, που είναι ασφαλώς ενεργητικά παρών, σ’ έναν εθνικό κοινωνικό σχηματισμό με τα χαρακτηριστικά του κυρίαρχου-κυριαρχούμενου, όπως ο ελληνικός. Είναι κυρίως οι εγχώριες δυνάμεις, οι θεσμοί, η “κυβερνησιμότητα”, για να αναφέρω μια σύγχρονη ορολογία με όρους ετεροχρονισμού, η εξάρτηση και οι μηχανισμοί εσωτερίκευσής της, το εξαρτημένο καπιταλιστικό κράτος με όρους της δεκαετίας του ’70. Έτσι και το 1922 είχε ως βασικές αιτίες το αποτέλεσμα των εκλογών και το “δημοψήφισμα” του Νοεμβρίου 1920, τον Διχασμό του 1915-1917.

Αφιέρωμα για την Μικρασιατική Καταστροφή

Το “22”, πέραν και σε αντίθεση με την αφωνία των λεγόμενων “ελίτ” της χώρας, ευαισθητοποιεί τμήματα της ελληνικής κοινωνίας. Εκδηλώσεις πραγματοποιούνται, συζητήσεις γίνονται, νέες εκδόσεις κυκλοφορούν. Στο πλαίσιο αυτό, το περιοδικό “Τετράδια Πολιτικού Διαλόγου Έρευνας και Κριτικής”, μετά το αφιέρωμα για τα 200 χρόνια από την Εθνικοαπελευθερωτική Επανάσταση του 1821 (τχ. 76-78ος/2021), στο τρέχον τεύχος (81ο-82ο/2022) προχωρά σε αφιέρωμα στα 100 χρόνια από την Μικρασιατική Καταστροφή του 1922.

Πρόκειται για ένα εκτενές, πλουραλιστικό και πολυθεματικό αφιέρωμα, για την Μικρασιατική Καταστροφή, το κορυφαίο αυτό γεγονός. Έχει κατεύθυνση, φιλοξενώντας ταυτόχρονα και διαφορετικές οπτικές και αυτό είναι ένα από τα δυνατά σημεία της έκδοσης. Στις 360 σελίδες του αφιερώματος περιλαμβάνονται θεματικές όπως: Στρατιωτικά, πολιτικά, διπλωματικά θέματα, ιδεολογίες, μουσική, πρόσφυγες και αποκατάσταση, Ιωνία, Πόντος, Αρμένιοι, Κύπρος, Βενιζελισμός, Βασιλόφρονες, Κομμουνιστική και Σοσιαλιστική Αριστερά, Μπολσεβικισμός, Κεμαλισμός, Ανταντ και αρκετά ακόμα.

Κατά σειρά έχουν συμβάλει με κείμενα οι: Κώστας Χατζηαντωνίου, Διονύσης Τσιριγώτης, Άγγελος Συρίγος, Λουκάς Αξελός, Βασίλης Ασημακόπουλος, Κωνσταντίνος Φωτιάδης, Πέτρος Παπαπολυβίου, Σωτήρης Ριζάς, Γιώργος Σκλαβούνος, Γιώργος Κοντογιώργης, Κωνσταντίνος Γρίβας, Βασίλης Φούσκας-Bulent Gokay, Βλάσης Αγτζίδης, Θεοφάνης Μαλκίδης, Στέλιος Ελληνιάδης, Ελπιδοφόρος Ιντζεμπέλης, Αριστομένης Συγγελάκης, Ιωσήφ Κασσεσιάν, Τεχμινέ Μαρντογιάν. Και μια βιβλιοκριτική του Σπύρου Σακελλαρόπουλου για το βιβλίο του Βασίλη Φούσκα, “Τουρκικός ιμπεριαλισμός και αποτροπή” (Επίκεντρο, 2022).

Το αφιέρωμα για το “22” του περιοδικού Τετράδια που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Στοχαστής, αποτελεί μια σημαντική συμβολή στην όλη συζήτηση. Αξίζει να διαβαστεί.