Ο Δημοκρατικός Πατριωτισμός στον αρχαίο κόσμο

Ας έχουμε σταθερά κατά νου ότι η έννοια του πατριωτισμού αλλά και της δημοκρατίας (Δημοκρατικός Πατριωτισμός) δεν εκφράζουν τις ίδιες εθνικές, ταξικές, πολιτικές και πολιτιστικές ιστορικά διαμορφωμένες καταστάσεις ανά τους αιώνες. Ως βασικές έννοιες διαχέονται σε ένα αρκετά εκτεταμένο χρονικό διάστημα που ως σχετική αφετηρία μπορούμε να θεωρήσουμε τα προ της κλασικής αρχαιότητας χρόνια και ως τόπο τις διάσπαρτες ελληνικές δημοκρατίες με φάρο-οδηγό την Αθηναϊκή Δημοκρατία.

Θα σταθώ, λοιπόν, σε δύο-τρία χαρακτηριστικά κείμενα, όλα σε μετάφραση Παναγή Λεκατσά, όπου –κατά την γνώμη  μου– αποτυπώνεται σε μια πρώτη, αλλά σαφή και διαυγή μορφή, το σχήμα του Δημοκρατικού Πατριωτισμού. To πρώτο είναι ο Νόμος (ψήφισμα του Δημοφάντου) για την προστασία της δημοκρατίας από την ολιγαρχία και την τυραννία:

«Αν κανείς καταλεί τη δημοκρατία των Αθηνών ή σε περίοδο που η δημοκρατία έχει καταλυθή κατέχει κάποιαν αρχή, να θεωρείται οχτρός των Αθηναίων και να θανατώνεται ατιμώρητα, η περιουσία του να δημεύεται και το δέκατο να περνά στο ταμείο της θεάς κι αυτός που θα σκοτώσει τον ένοχο, καθώς κι αυτός που θα συμβουλέψει το φόνο, να’ ναι καθαρός από κάθε ανοσιότητα κι από κάθε μίασμα. Κι όλοι οι Αθηναίοι, συσσωματωμένοι στις φυλές και στους δήμους, να τελέσουν θυσίες μ’ ακμαία σφάγια και να ορκιστούν πάνω σ’ αυτές να θανατώσουν όποιον πράξει τα έργα ταύτα. Κι ο όρκος να ’ναι αυτός:

»Θα κάμω και με λόγο και μ’ έργο και με ψήφο και με το χέρι μου, αν το μπορώ, να θανατωθή ο που καταλύει την Αθηναϊκή δημοκρατία κι ο που απ’ εδώ και πέρα σε περίοδο που η δημοκρατία έχει καταλυθή κατέχει κάποιαν αρχή, καθώς κι όποιος επιχειρήσει να γίνει τύραννος ή συνεργήσει στην εγκατάσταση τυραννίας. Κι αν κάποιος άλλος θανατώσει τον ένοχο, θα τον θεωρήσω καθαρό μπροστά στους θεούς και στις οντότητες, σα να σκότωσε οχτρό των Αθηναίων. και ξεπουλώντας όλα του πεθαμένου τ’ αγαθά, θα δώσω τα μισά σ’ αυτόν που τον σκότωσε και τίποτε δεν θα του στερήσω. Κι αν κανείς θανατώνοντας κάποιον απ’ αυτούς ή επιχειρώντας σκοτωθή, θα δείξω και σ’ αυτόν και τα παιδιά του την ευγνωμοσύνη μου, καθώς με τον Αρμόδιο και τον Αριστογείτονα και τους απογόνους τους. Και όλους τους όρκους που δόθηκαν στην Αθήνα ή στο στρατό ή όπου αλλού ενάντιοι στην Αθηναϊκή δημοκρατία, τους ακυρώνω και τους λύνω».

Ο όρκος των Χερσονησιτών

Το δεύτερο είναι ο Όρκος των Χερσονησιτών (Επιγραφή από την πόλη Χερσόνησο της Ταυρικής Χερσονήσου): «Ορκίζομαι στο Δία, στη Γη, στον Ήλιο, στην Παρθένα(†), στους Ολύμπιους θεούς και στις Ολύμπιες θέαινες και στους ήρωες, όσοι κατέχουν την πόλη και τη χώρα και τα κάστρα των Χερσονησιτών θα ομονοήσω για τη σωτηρία και την ελευθερία της πόλης και των πολιτών και δε θα παραδώσω τη Χερσόνησο, ούτε την Κερκινίτι, ούτε τον Καλό Λιμένα, ούτε και τ’ άλλα τα κάστρα, ούτε τίποτε από την άλλη χώρα που οι Χερσονησίτες νέμονται ή ενέμονταν σε κανένα, ούτε Έλληνα ούτε βάρβαρο, αλλά θα τα διατηρήσω στην κατοχή του λαού των Χερσονησιτών, και δε θα καταλύσω τη δημοκρατία, ούτε θα το επιτρέψω σ’ αυτόν που την προδίνει και την καταλεί, ούτε θα το κρύψω μαζί του, αλλά θα το φανερώσω στους άρχοντες της πόλης. Και θα ‘μαι οχτρός γι’ αυτόν που επιβουλεύεται και προδίνει ή αποχωρίζει τη Χερσόνησο ή την Κερκινίτι ή τον Καλό Λιμένα ή τα κάστρα και τη χώρα των Χερσονησιτών. και σαν άρχοντας και σαν βουλευτής, θα πράξω και θα στοχαστώ τα πιο καλά και πιο δίκαια για την πόλη και τους πολίτες και θα διαφυλάξω το σωτήρα του λαού και δε θα φανερώσω τίποτε από τ’ απόρρητα, που μπορεί να βλάψει την πόλη ούτε σ’ Έλληνα ούτε σε βάρβαρο και δε θα  δώσω και δεν θα δεχτώ δωρεά για βλάβη της πόλης και των πολιτών, και δε θα επιβουλευτώ τίποτε άδικο για κανένα από τους πολίτες που δεν απαρνήθηκαν την πατρίδα τους, ούτε θα επιτρέψω σ’ αυτόν που επιβουλεύεται ούτε θα κρύψω τίποτε μ’ άλλον κανένα μαζί, αλλά θα το μηνύσω και θα το δικάσω με την ψήφο μου σύμφωνα με τους νόμους και δε θα πάρω μέρος σε συνωμοσία ούτε ενάντια στο κοινό των Χερσονησιτών ούτε ενάντια σε πολίτη κανένα, που να μην έχει αποδειχτή οχτρός του λαού μας».

Το τρίτο είναι ο δημοκρατικός στρατιωτικός όρκος των Αθηναίων Εφήβων: «Δε θα ντροπιάσω τα όπλα τα ιερά, ούτε θα παρατήσω τον παραστάτη που θα ταχτώ στο πλευρό του, και θα υπερασπίσω τα ιερά και τα όσια και μόνος μου και με πολλούς και την πατρίδα δε θα παραδώσω στους  μεταγενέστερους πιο αδύναμη, μα πιο ακμαία και πιο δυνατή, απ’ όσο θα την παραλάβω. Και πρόθυμα θ’ ακούσω τις αρχές και θα πειθαρχήσω στους καθιερωμένους θεσμούς και σ’ όσους άλλους θα καθιέρωνε ομόφρονα η πλειοψηφία κι αν κανείς αναιρεί τους θεσμούς ή δεν υπακούσει σ’ αυτούς, δε θα το επιτρέψω, αλλά θα τους υπερασπίσω και μόνος μου και μ’ όλους. Και θα τιμήσω τα ιερά των πατέρων μου».

Αξιακό πλαίσιο

Δεν χρήζει μεταφράσεως, φρονώ, η μετάφραση. Εντούτοις αξίζει, ίσως, να επισημανθεί ότι η σχέση του ατόμου-πολίτη με την πατρίδα του, έχει στην αφετηριακότητά της τουλάχιστον ένα αναβαθμισμένο αξιακό περιεχόμενο. Περιεχόμενο στο οποίο οι έννοιες του δικαιώματος και της υποχρεώσεως είναι δύσκολο να αποσυμπλεχθούν. Ο ελεύθερος πολίτης του αρχαίου άστεως δεν έχει μόνο το δικαίωμα συμμετοχής στα του δήμου, όπου συγκροτείται αλλά και επιβεβαιώνεται η λειτουργικότητα αλλά και η δύναμη της δημοκρατίας δια της εις ολόκληρον συμμετοχής του στην λήψη των αποφάσεων μαζί με όλους τους συμπολίτες του σε μια διαδικασία όπου «Δημοκρατία δ’ ἐστίν ὅταν ἦ κύριον τό πλῆθος».

Ο ελεύθερος πολίτης του αρχαίου άστεως έχει, ταυτόχρονα, ως αποτέλεσμα της πραγματικότητας του να ανήκει ως οργανικό μέλος σε ένα ευρύτερο σύνολο, την ευθύνη που του αναλογεί στις τύχες του κοινού εγχειρήματος. Γεγονός που προϋποθέτει όχι μόνο μια λογική προσφοράς στις υποχρεώσεις, αλλά και θυσίας ζωής εφόσον χρειαστεί, στον βαθμό που τίθεται εν κινδύνω η πατρίδα και η δημοκρατία.

Σε αυτό το υψηλών προδιαγραφών αξιακό πλαίσιο είναι ενταγμένη η έννοια του  Δημοκρατικού Πατριωτισμού στην κλασική αρχαιότητα. Με αυτήν την έξοχη παράδοση έρχονται σε επαφή είκοσι περίπου αιώνες μετά ο ευρωπαϊκός και ο νεοελληνικός Διαφωτισμός. Στην περίπτωσή του μέσα από την θεωρία και πρακτική του Ρήγα, αποτυπώνει με δημιουργικό τρόπο το βαθύτερο περιεχόμενο του αφετηριακού κύκλου και την προσπάθεια, έξω από κάθε αρχαιοπληξία, σύνθεσης του αξιακού πυρήνα των αρχαίων δημοκρατιών με τις πραγματικές συνθήκες που επικρατούσαν στην ευρωπαϊκή Δύση και την υπό οθωμανική κυριαρχία Νοτιοανατολική Ευρώπη και Εγγύς Ανατολή.

---

* Ολοκληρωμένη ανάλυση του φαινομένου του Δημοκρατικού Πατριωτισμού, ο αναγνώστης μπορεί να βρει στο τελευταίο βιβλίο του συγγραφέα Ρήγας Βελεστινλής. Ο Πατέρας της Ελληνικής Ανεξαρτησίας.