Ο Γεώργιος Σκληρός και η εποχή του μέσα από το βιβλίο του Λουκά Αξελού

Έκτοτε πέρασαν πολλά χρόνια και ανήκω σε αυτούς που έχουν παρακολουθήσει το έργο του Λουκά Αξελού και ιδιαίτερα τις συστηματικές εργασίες του πάνω στον Ρήγα Βελεστινλή και τον Σεραφείμ Μάξιμο, που συνθέτουν ένα μέρος της νεότερης ιστορίας μας, η οποία και αποτελεί το ιδιαίτερο ερευνητικό του πεδίο. Το βιβλίο αυτό του Αξελού, όπως και τα προηγούμενα, έρχεται και με συστηματικό τρόπο αποδομεί τις κυρίαρχες αντιλήψεις, αποκαθιστώντας όχι μόνο τον Σκληρό, αλλά και αντίστοιχες περιπτώσεις σοσιαλιστών ιδεολόγων όπως λ.χ. ο Σεραφείμ Μάξιμος. Επιχειρεί να αποκαταστήσει τα έργα, τις δράσεις  και τα γεγονότα στις πραγματικές τους διαστάσεις. Ας δούμε όμως πώς ο συγγραφέας παρουσιάζει το υλικό του.

Ουσιαστικά το βιβλίο χωρίζεται σε δύο μέρη. Το πρώτο αφορά την περίοδο που έζησε ο Σκληρός και συμπίπτει με το διάστημα από την ένωση των Επτανήσων έως την Συνθήκη των Σεβρών. Το δεύτερο είναι μία εξαντλητική ανάλυση του έργου και της δράσης του Σκληρού στον σύντομο χρόνο της ενεργού  πνευματικής του ζωής. Αναφερόμενος στο πρώτο μέρος θέλω να σταθώ σε ένα ξεχωριστό σημείο, αυτό της Χρονογραφίας που έχει συνθέσει ο Λουκάς Αξελός. Πρόκειται για μια μοναδική στο είδος και την συστηματικότητά της δουλειά, αποτέλεσμα πολύχρονης έρευνας, όπου σε ένα πλουσιότατο από στοιχεία κείμενο συμπυκνούται και συμποσούται ο εθνικός και κοινωνικός βίος στην Ελλάδα στα χρόνια 1879-1919.

Αλλά και η συνέχεια παρουσιάζει ενδιαφέρον, καθότι ο συγγραφέας συστηματικά αναλύει την σημαντική για τον  Ελληνισμό περίοδο, από την Ένωση των Επτανήσων, την προσάρτηση της Ηπείρου και της Θεσσαλίας, τις Κρητικές Επαναστάσεις, την ήττα από την Τουρκία το 1897, το Γουδή, τους Βαλκανικούς Πολέμους, τον διχασμό έως και τον διπλασιασμό της Ελλάδας. Στην ανάλυσή του οριοθετούνται τόσο οι εξελίξεις στο πραγματικό πεδίο της καθαυτό εθνικής σφαίρας, όσο και στο πεδίο της ιδεολογίας και πολιτικής, με την αποτύπωση των εξελίξεων στις θέσεις βενιζελικών και αντιβενιζελικών, αλλά και την καταγραφή όλων των στοιχείων που μας βοηθούν να κατανοήσουμε το επίπεδο συγκρότησης της τότε νεαράς εργατικής τάξης.

Ο Σκληρός και η Μεγάλη Ιδέα

Αξίζει να επισημάνω, ότι όπως και στις προηγούμενες εργασίες του, ο συγγραφέας εστιάζει στην κίνηση των ιδεών, επισημαίνοντας τους σταθμούς και τα όρια του ελληνικού αλυτρωτικού κινήματος. Την παρουσιάζει με εντυπωσιακά στοιχεία και παραδείγματα στο πλαίσιο της Μεγάλης Ιδέας, όπου –κατά τη γνώμη μου– καταρρίπτει τους κυρίαρχους μύθους.

Θα ήταν παράλειψη να μην σταθώ στις αναλύσεις του για τα ζητήματα οικονομικής συγκρότησης της κοινωνίας του 19ου αιώνα, όπου παρουσιάζει πίνακες, κάποιοι εκ των οποίων αποκτούν πρωτότυπα χαρακτηριστικά, δεδομένου ότι αποτελούν προϊόν σύνθεσης από πλευράς του συγγραφέα, πλήθους διάσπαρτων στοιχείων της εποχής. Σ’ αυτούς επισημαίνεται ο ιδιαίτερος ρόλος της ναυτεμπορικής αστικής τάξης, ο ξεχωριστός ρόλος του αυθεντικού φιλελληνισμού και τέλος το πλήθος των παραμέτρων που συνθέτουν και συγκροτούν την ιδεολογία της υπό διαμόρφωση εργατικής τάξης.

Αυτό, όμως, που αποτελεί την καρδιά του βιβλίου, είναι η περιδιάβαση και ανάλυση του έργου του Σκληρού. Εκεί πέραν των αναλυτικών και ενδιαφερόντων στοιχείων που παραθέτει ο Λουκάς Αξελός για τις σχέσεις του Σκληρού με τον Κύκλο της Ιένας (Γληνός, Δελμούζος, Χατζόπουλος, κ.α.) και το ευρύτερο δημοτικιστικό κίνημα, σημαντική θέση έχει και η ανάλυση για την αφετηριακή του παρέμβαση για “Το Κοινωνικό μας Ζήτημα” και τις έντονες συζητήσεις, που αυτή είχε προκαλέσει. Επίσης, σημαντικές είναι και οι συστηματικές αναφορές του συγγραφέα στην κάθοδο του Σκληρού στην Αλεξάνδρεια, στις σχέσεις του με τον Καβάφη και στην επίδρασή του στα πνευματικά δρώμενα της παροικίας. Ιδιαίτερη αναφορά κάνει και στην απαξίωσή του από τον Στρατή Τσίρκα.

Ο Σκληρός για το “Ζήτημα της Ανατολής”

Αποκτούν ξεχωριστό ενδιαφέρον οι επισημάνσεις, αλλά και οι παραθέσεις στοιχείων από τον Αξελό, που συμβάλλουν στο να αναδειχθεί το πραγματικό πεδίο δράσης και επίδρασης του σημαντικού  αυτού Πόντιου διανοητή. Είναι εντυπωσιακό το εύρος των  στοιχείων που με αφορμή “Το Ζήτημα της Ανατολής” του Σκληρού και τις πρωτοπόρες θέσεις του για τον απειλητικό-αντιδραστικό ρόλο της Νέας Τουρκίας.

Ο Λουκάς Αξελός φέρνει στην επιφάνεια όλα τα στοιχεία που συγκροτούσαν το ζήτημα, παραθέτοντας συστηματικά τις απόψεις της τότε ευρωπαϊκής Αριστεράς, όπως συμπυκνώθηκαν από τους  Λήμπκνεχτ, Λούξεμπουργκ, Κάουτσκυ, Μπερνστάιν και Κροπότκιν. Υπενθυμίζει ότι η Λούξεμπουργκ και οι υπόλοιποι είχαν κονιορτοποιήσει τις φιλότουρκες θέσεις του Λήμπκνεχτ και των οπαδών του στο SPD.

Ο Αξελός αναδεικνύει και πλήθος άλλων  αρετών του Σκληρού, εστιάζοντας στον αντιλαϊκισμό του, στην ανελέητη κριτική του στο κομματοκρατούμενο πολιτικό σύστημα. Ο συγγραφέας στέκεται επίμονα στο σημείο αυτό, τονίζοντας ότι ο Σκληρός, σε πλήρη αντίθεση με τον λαϊκισμό της Αριστεράς της εποχής του και την ιδιοτελή άποψη ότι «για όλα τα κακά ευθύνονται οι άλλοι», είχε τονίσει με τον πιο εμφαντικό τρόπο ότι: «Η κύρια αιτία του κακού βρίσκεται μέσα στην ίδια την κοινωνία μας, στον ίδιο τον λαό μας».

Το βιβλίο ολοκληρώνεται με την παράθεση της χρησιμοποιηθείσας από τον συγγραφέα βιβλιογραφίας, εντυπωσιακής στην έκτασή της. Ο “Γεώργιος Σκληρός” του Λουκά Αξελού αποτελεί όχι μόνο για τους φιλίστορες, αλλά και για κάθε ενδιαφερόμενο, απαραίτητο εργαλείο για την μελέτη της Ελλάδας των αρχών του 20ού αιώνα. Βιβλίο που χωρίς ταμπού και προκαταλήψεις, υπηρετεί με διεπιστημονικούς όρους την ιστορική αλήθεια.