Ο Γεώργιος Σκληρός του Λουκά Αξελού

Το σώμα των έργων του Λουκά Αξελού το έχει καταφέρει αυτό με την παρουσίαση “βιογραφιών”, όπως του Ρήγα Βελεστινλή και του Σεραφείμ Μάξιμου και, τώρα, με τη “βιογραφία” του Γιώργου Σκληρού (Γεώργιος Κωνσταντινίδης). Δεν πρόκειται, βέβαια, για βιογραφίες. Ο Λουκάς Αξελός έγραψε και γράφει την ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας ή, ακόμα καλύτερα, του σύγχρονου Ελληνισμού, από το Κάϊρο, την Αλεξάνδρεια, την Κων/πολη, την Σμύρνη και τον Πόντο, έως τη Βιέννη, το Βουκουρέστι και το Βελιγράδι.

Η μελέτη του για το Σκληρό είναι μια διανοητική διαδρομή και επανεπεξεργασία της ιστορίας του Ελληνισμού από την ένωση των επτανήσων έως τη συνθήκη των Σεβρών, μια εποχή που συμπίπτει με τη σύντομη ζωή του Έλληνα μαρξιστή, που τόσο είχε επηρεαστεί από τον Πλεχάνωφ, ειδικά όταν ήταν φοιτητής ιατρικής στη Μόσχα.

Η μελέτη του, για παράδειγμα, δεν θα μας πει μόνο αν συνάντησε η όχι ο Ελευθέριος Βενιζέλος τον Σκληρό στην Αίγυπτο τον Απρίλιο του 1915, αλλά και το τι σήμαινε το κίνημα στο Γουδί, πως το προσέλαβε ο Σκληρός και άλλοι διαννοούμενοι, όπως αργότερα ο Μάξιμος – μαθητής, με μια έννοια, θα μας πει ο Αξελός, του Σκληρού.

Ο Σκληρός, τελικά, θα αποτελέσει μέρος της τάσης αυτού που θα μπορούσε ν’ αποκαλεστεί ως “αριστερός Βενιζελισμός”, μαζί με πολιτικούς και αγωνιστές, όπως ο Νίκος Γιαννιός, ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου και ο Κώστας Χατζόπουλος. Πρόκειται για μια “μενσεβιστική” τάση του Ελληνικού μεσοπολέμου.

Ο χώρος αυτός, τελικά, θα βρει έκφραση μέσα στις γραμμές του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ και, κατόπιν, μέσα στην ΕΔΑ. Κάπως έτσι ο Αξελός γράφει τη “βιογραφία” του Σκληρού: με το να ακτινογραφεί τη δράση του και τις προεκτάσεις αυτής της δράσης γράφει την ιστορία του Ελληνισμού και της Ελλάδας.

Τα ίδια θα μπορούσαν να ειπωθούν και για πολλά άλλα κεφάλαια του εξαιρετικού αυτού βιβλίου, όταν περιγράφει το ιστορικό περιβάλλον στο οποίο γεννιέται και μεγαλώνει ο Σκληρός, το ρόλο του παροικιακού κεφαλαίου και του ξένου παράγοντα και την ισχνή παρουσία της Ελληνικής εργατικής τάξης, κάτι που κάνει το Σκληρό να δει το κίνημα του δημοτικισμού ως ένα είδος “υποκατάστατου” στη θέση του ανύπαρκτου προλεταριάτου.

Βέβαια, κι εδώ ο Σκληρός υιοθετεί “μενσεβίκικη”, εξελικτική θέση. Είναι τόσο ισχυρό και περίπλοκο το οικοδόμημα των σοφολογιοτάτων της Ελληνικής γλώσσας, το οποίο, συγκροτώντας μια πραγματική Βαβέλ, θα πάρει πολύ καιρό και άοκνες στοχευμένες εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις για να αποκατασταθεί τελικά “η γλώσσα του λαού” – θα υποστηρίξει ο Σκληρός.

Δύση και Ανατολή

Ο Σκληρός δεν “ανήκε εις την Δύσιν”. Οι ρίζες του ήταν στον Ελληνισμό της Ανατολής και ήταν γνώστης των κοινωνιών της. Γι΄αυτό κι όταν έρχεται να εκτιμήσει την “επανάσταση” των Νεότουρκων θα πει ότι αυτή δεν έχει ίχνος προοδευτικότητας και δεν θα είναι παρά η συνέχιση του Οθωμανισμού και της καταπίεσης με άλλα, “προοδευτικά” δήθεν, πρόσημα.

Ο Αξελός παρακολουθεί πειθαρχημένα αυτό το καθαρά γεωπολιτικό θέμα, ειδικά όταν υπεισέρχεται στις συζητήσεις στο εσωτερικό της Γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας και της Ρωσίας για το ζήτημα της Κρήτης και της Κρητικής επανάστασης του 1897. Λούξεμπουργκ, Κάουτσκυ, Μπερνστάιν και Κροπότκιν βλέπουν πολύ θετικά την επανάσταση των χριστιανών της Κρήτης, ενώ ο Λήμπκνεχτ, στην ίδια γραμμή με τους Μαρξ-Ένγκελς, τη θεωρούν αντιδραστική, ιδιαίτερα εφόσον η επιτυχία της θα ενίσχυε την επιρροή του Τσαρισμού στην Ανατολική Μεγόγειο. Δημήτρης Γληνός και Γιώργος Σκληρός ταυτίζονται με τα επιχειρήματα των Λούξεμπουργκ, Κάουτσκυ, Κροπότκιν και Μπερνστάιν – αν και είναι πιθανό να μην γνώριζαν τη συζήτηση αυτή μέσα στη Γερμανική σοσιαλδημοκρατία.

Ο Σκληρός υποστηρίζει την “Μεγάλη Ιδέα”, αλλά υπό δύο όρους: πρώτον, θα πρέπει να πραγματωθεί σταδιακά και, δεύτερον, να μην θεωρεί μόνο την μικρασιατική Ανατολή ως ένα χώρο σύγκρουσης Ελλήνων και Τούρκων όπου ο επαναστατικός οίστρος των πρώτων θα οδηγήσει σε υποχώρηση τους δεύτερους. Η Μεγάλη Ιδέα ως πολιτιστικό πρόταγμα θα πρέπει ν’ αγκαλιάσει όλες τις κοινωνίες, από το Βουκουρέστι και τη Σόφια μέχρι τη Σμύρνη, το Κάϊρο και την Αντιόχεια. Άρα, η Μεγάλη Ιδέα δεν πρέπει να στηρίζεται στο ανταγωνιστικό δίπολο Έλληνες-Τούρκοι.

Η ιδεολογική αυτή κριτική της Μεγάλης Ιδέας έχει ιστορική βάση, θα υποστηρίξει ο Αξελός. Επίσης, ο Σκληρός, βλέποντας τον κίνδυνο που ελοχεύει από την διάσπαση του χριστιανικού μετώπου στα Βαλκάνια με «Έλληνες και Βουλγάρους να τρώγονται μεταξύ τους για πέντε ψευτοεκκλησίες», οι νεότουρκοι θα βρουν την ευκαιρία να τους «τσεκουρώσουν έναν έναν». Μόνο η ένωση όλων των χριστιανικών λαών της Βαλκανικής θα μπορούσε να “ισοφαρίση” τις σωβινιστικές υπερβολές του μουσουλμανικού όγκου και να θέσει προ των ευθυνών τους τις Μεγάλες Δυνάμεις, «που θα έχουν ίσως όρεξη για φασαρίες».

Οι Μεγάλες Δυνάμεις θα καταλάβουν έτσι ότι το ζήτημα της Ανατολής είναι ζήτημα μονάχα των λαών της, οι οποίοι θα έχουν χειραφετηθεί και θα μπορούν έτσι ν’ ανακτήσουν τον πολιτισμό τους και την επιρροή τους.

Τόσο ο Σκληρός όσο και ο Γληνός δεν τρέφουν καμία αυταπάτη ότι η περίοδος των νεότουρκων δεν σηματοδοτεί κάποια νέα προοδευτική-αστική στιγμή μετεξέλιξης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αλλά μια νέα, ανώτερη φάση, ίσως περισσότερο αυταρχικής καταπίεσης και εξόντωσης των λαών και των πολιτισμών της Ανατολής, δεσπόζον στοιχείο του οποίου υπήρξε η Ελληνισμός.

Δεν είναι ένα απλό βιβλίο ιστορίας

Η μελέτη του Αξελού για τον Γιώργο Σκληρό δεν είναι μια “βιογραφία”, αν και από βιογραφικά στοιχεία είναι πλουσιώτατη, συμπεριλαμβανομένης μιας χρονογραφίας στην αρχή του βιβλίου. Πρόκειται για μια ιστορική οπτική για το πως αντιλαμβάνονταν ένας Έλληνας που “δεν ανήκε εις την Δύσιν” ολόκληρο τον πρώην Οθωμανικό χώρο με αποτέλεσμα να αναλύεται η ιστορία αυτού του χώρου υπό το ιδιαίτερο πρίσμα του Ελληνισμού ως πολιτιστικού ηγεμονικού προτάγματος.

Ο Πλεχάνωφ, ως γνωστόν, δεν είδε με καλό μάτι την μπολσεβίκικη επανάσταση του Λένιν και των συντρόφων του, οι οποίοι σχεδόν όλοι ήταν ουσιαστικά μαθητές του. Δεν πίστευε στην επιτυχία της διότι, όπως ισχυριζόταν, η Ρωσία δεν είχε εκείνο το επίπεδο ανάπτυξης των κοινωνικών παραγωγικών δυνάμεων που θα καθιστούσαν δυνατή τη μετάβαση στη σοσιαλιστική εξουσία των παραγόμενων κοινωνικών αγαθών.

Ο Λένιν, όπως επίσης είναι γνωστό, θ΄ασκήσει δριμεία κριτική στον Πλεχάνωφ και θα τον κατατάξει στους αντιδραστικούς μενσεβίκους. Μετά το θάνατο του Πλεχάνωφ το 1918, ο Λένιν, ειδικά κατά την περίοδο της ΝΕΠ, θα παραβλέψει όλες τις πολιτικο-ιδεολογικές κριτικές που έκανε στον δάσκαλό του και θα συστήσει ανεπιφύλακτα στη Ρωσική νεολαία να μελετάει τον Πλεχάνωφ ως τον γνησιότερο μαρξιστή της χώρας.

Ο Αξελός, εμμέσως πλην σαφώς, μας συστήνει εδώ με το βιβλίο του να μελετάμε το έργο του Σκληρού διότι με όλα τα μεγάλα θέματα με τα οποία καταπιάστηκε, και μάλιστα κάτω από πολύ αντίξοες συνθήκες και σε σχετικά νεαρή ηλικία, ήταν θέματα που προσέγγισε με αυθεντικό και πρωτοπόρο τρόπο, σφραγίζοντας το τέλος του “ουτοπικού προ-μαρξικού σοσιαλισμού” στην Ελλάδα. Αλλά δεν υπάρχει πιο ολοκληρωμένη, πολυμαθής και συνολικά τεκμηριωμένη εισαγωγή στο έργο του Σκληρού – και όχι μόνο – από το Γεώργιος Σκληρός. Η Ελλάδα στα χρόνια από την ένωση των επτανήσων έως τη Συνθήκη των Σεβρών (εκδ. Στοχαστής).