Ο καλυμμένος ολοκληρωτισμός οικονομικής ολιγαρχίας και βαθέος κράτους

Οι εκλογές διεξάγονται τακτικά, τα ΜΜΕ είναι ελεύθερα και το δικαστικό σώμα ανεξάρτητο. Εντούτοις, θεσμοί και πολιτικές διαδικασίες λειτουργούν προσχηματικά. Η πραγματική εξουσία μετατοπίζεται προς το εταιρικό κράτος (μεγάλες εταιρείες, χρηματοπιστωτικός τομέας, στρατός, υπηρεσίες ασφαλείας και γραφειοκρατία) που ασκεί τεράστια επιρροή και παρακάμπτει τον δημοκρατικό έλεγχο.

Η κλιμακούμενη συγκέντρωση εξουσίας προάγει ένα κλίμα αβεβαιότητας στους πολίτες που αντιδρούν με παραίτηση, απάθεια και απολιτικοποίηση, ενώ συγκροτείται ένα πλαίσιο ηγεμονίας μεγάλων εταιρειών παγκόσμιας εμβέλειας που αλλοτριώνουν τη δημοκρατία βάσει των συμφερόντων τους. Η αλλαγή παραδείγματος αυτή εκδηλώνεται μέσω της συγχώνευσης κρατικής και εταιρικής εξουσίας.

Στα κλασικά ολοκληρωτικά καθεστώτα, ίσχυε το πρωτείο της πολιτικής και το κράτος ήλεγχε την οικονομία. Η ισχύς του κράτους αποτελούσε εργαλείο κινητοποίησης και μεταμόρφωσης της κοινωνίας. Θρησκευτικά ιδρύματα, πανεπιστήμια, χρηματοοικονομικός τομέας, ΜΜΕ και πολιτιστικοί οργανισμοί μονοπωλούνταν από το κράτος. Στον ανεστραμμένο ολοκληρωτισμό που κυριαρχεί στις ΗΠΑ και σε άλλα “προηγμένα” κράτη, η σχέση μεταξύ πολιτικής και επιχειρήσεων μετατοπίζεται. Αντίθετα με τον κλασικό ολοκληρωτισμό, η οικονομία κυριαρχεί επί της πολιτικής.

Αποτέλεσμα είναι η αδίστακτη αυθαιρεσία και μια συμβιωτική σχέση μεταξύ κυβερνητικής εξουσίας και επιχειρήσεων σε ένα καθεστώς που καθοδηγείται από την λογική του κέρδους. Η συγχώνευση κρατικής και εταιρικής εξουσίας δεν οδηγεί σε εξορθολογισμό αλλά αντίθετα, σε διόγκωση και διάχυση ενός συστήματος εξουσίας, αποκομμένου από τον δημοκρατικό έλεγχο και εξοπλισμένο με δυνατότητες “χειραγώγησης της δημοκρατίας”.

Ο ανεστραμμένος ολοκληρωτισμός

Ο ανεστραμμένος ολοκληρωτισμός δεν εκδηλώνεται αυταρχικά, αλλά καθοδηγείται από αόρατες “ολοκληρωτικές δυνάμεις” αντί της προσωπικής κυριαρχίας. Λειτουργεί ένα αφηρημένο, ανώνυμο “σύστημα”, που επιδιώκει την ολότητα. “Ο ηγέτης δεν είναι ο αρχιτέκτονας του συστήματος, αλλά το προϊόν του”.

Εν κατακλείδι, οι ηγέτες έρχονται και φεύγουν – το σύστημα παραμένει. Ο ανεστραμμένος ολοκληρωτισμός επιβάλλεται εξελικτικά και ανεπαίσθητα, δεν συγκρούεται ανοικτά με το παρελθόν ή με την παράδοση, αλλά προβάλλεται ως συνέχεια, δημιουργώντας την εντύπωση ότι όλα είναι σε απόλυτη τάξη. Η τάξη όμως αυτή είναι φαινομενική και υποτάσσεται σε οικονομικές και τεχνοκρατικές προτεραιότητες που προβάλλονται ως αναγκαιότητες εξορθολογισμού και εκσυγχρονισμού.

Παράλληλα καλλιεργείται η εικονική πεποίθηση ότι δεν υπάρχουν όρια ελέγχων για την διασφάλιση προβλεψιμότητας και αποδοτικότητας του κόστους. Ένα πανεπιστήμιο πρέπει να είναι εξίσου ορθολογικό στη δομή του με μια εταιρεία, να είναι εξίσου ιεραρχικό με τον στρατό όσον αφορά την αλυσίδα διοίκησής του. Ο ανεστραμμένος ολοκληρωτισμός που παρατηρείται στις ΗΠΑ δεν προβάλλει την εξουσία μόνο εσωτερικά.

Οι ΗΠΑ ως υπερδύναμη προβάλουν την ισχύ τους και εξωτερικά. Η υπερδύναμη είναι απρόβλεπτη, δυσανεκτική στους περιορισμούς και αδιάφορη για τα όρια, ενώ αναπτύσσει ικανότητες επιβολής της θέλησή της σε επιλεγμένους χρόνους και τόπους. Η υπερδύναμη χειραφετείται από περιορισμούς σε παγκόσμιο πλαίσιο. Η φύση της υπερδύναμης είναι επεκτατική και με αυτή την έννοια, δεν περιορίζεται από συνταγματικά και νομικά πλαίσια.

Ενώ εσωτερικά το κράτος συμβιώνει με τις εταιρείες αποτελώντας μια νέα οντότητα, σε διεθνή κλίμακα συμβιώνει η στρατιωτική δύναμη με τις εταιρείες που προσανατολίζονται στην παγκοσμιοποίηση. H “πατρίδα” μετατρέπεται από μια αυτοδιοικούμενη, κυρίως εσωστρεφή πολιτική κοινωνία σε “ορμητήριο” διεθνών οικονομικών και στρατιωτικών στρατηγικών.

Υπερδύναμη και εξουσίες

Υπερδύναμη σημαίνει “απόλυτη ισχύς” που δεν δεσμεύεται από το σύνταγμα και το κράτος δικαίου δεν υποτάσσεται στην αρχή της ευημερίας των πολιτών και της πολιτικής διαφάνειας, υπερβαίνοντας τον πολιτικό έλεγχο. Το δημοκρατικό ιδεώδες αντιφάσκει στην αξίωση της υπερδύναμης για παγκόσμια ηγεμονία. Οι εξουσίες που ισχυροποιούν την υπερδύναμη δεν πηγάζουν ούτε από τη συνταγματική εξουσία ούτε από “το λαό”. Αντίθετα, προϋπόθεση για την άνοδο της υπερδύναμης είναι η αποδυνάμωση και ασημαντότητα της δημοκρατίας και του συνταγματισμού.

Από τη μια απεριόριστη παγκόσμια ηγεμονία, από την άλλη συνταγματικά περιορισμένη εξουσία. Αφενός αυθαίρετη εξουσία που προβάλλεται προς τα έξω, αφετέρου δημοκρατική εξουσία που λογοδοτεί στους πολίτες εσωτερικά. Αυτές οι εντάσεις, αντιφάσεις, και ασυμβατότητες δεν πραγματεύονται σύμφωνα με τον Wolins, δημόσια. Οι πολίτες υπό συνθήκες ανεστραμμένου ολοκληρωτισμού λειτουργούν μόνο ως ψηφοφόροι και περιορίζονται σε μια “σκιώδη ιθαγένεια εικονικής συμμετοχής”. “Αντί να συμμετέχει στην εξουσία, ο εικονικός πολίτης ενθαρρύνεται να έχει “απόψεις” ως μετρήσιμες απαντήσεις σε ερωτήσεις κατασκευασμένες να αποσπάσουν αυτές τις απαντήσεις. Το κοινό συμμορφώνεται άκριτα, αλλά δεν εμπλέκεται σοβαρά. Κυριαρχεί η “αίσθηση της συμμετοχής”.

Ενώ ο κλασικός ολοκληρωτισμός κρατούσε τις κοινωνίες σε διαρκή πολιτική κινητοποίηση, ο ανεστραμμένος ολοκληρωτισμός προωθεί μια πολιτικά αποσυντονισμένη κοινωνία και ληθαργικούς, απαθείς πολίτες που ωθούνται στην ιδιωτική σφαίρα. Ο κλασικός ολοκληρωτισμός κινητοποιεί τα υποκείμενά του, ο ανεστραμμένος ολοκληρωτισμός τα κατακερματίζει. Το εκλογικό σώμα κινητοποιείται για σύντομο χρονικό διάστημα, και στη συνέχεια πέφτει σε λήθαργο.

Η ενεργητική καταστολή δεν είναι απαραίτητη αφού το εκλογικό σώμα είναι βαθιά διχασμένο, κατά μήκος ιδεολογικών γραμμών, όχι ταξικών συγκρούσεων ώστε είναι αδύνατον να σχηματιστεί ισχυρή και απειλητική πλειοψηφία. Οι Ναζί ονόμαζαν την διαδικασία αυτή ευθυγράμμιση (Gleichschaltung). Η αποπολιτικοποίηση προωθείται λόγω του εγκλωβισμού της κοινωνίας σε μια ατμόσφαιρα συλλογικού φόβου και ατομικής αδυναμίας. Κυριαρχεί η “οικονομία του φόβου”, “ένα σύστημα ελέγχου του οποίου η ισχύς τροφοδοτείται από την αβεβαιότητα, αλλά το οποίο, είναι εξαιρετικά ορθολογικό”. Ο φόβος απέναντι στην τρομοκρατία, στην απώλεια της εργασίας, η αβεβαιότητα συνταξιοδότησης, το άγχος για τις αυξανόμενες δαπάνες υγειονομικής περίθαλψης και δαπάνες εκπαίδευσης.

Η άνοδος του Τραμπ στην εξουσία προκάλεσε εύλογες ανησυχίες για την φύση της δημοκρατίας, με την διακυβέρνηση να λειτουργεί ως κυνική μάσκα συγκάλυψης της πολιτικής χειραγώγησης. Οι πολιτικοί θεσμοί απομακρύνθηκαν από τον λαϊκό έλεγχο. Αναμφίβολα, η αποκατάσταση της δημοκρατίας είναι διαδικασία ασύμβατη με την πολιτική δυναμική της εποχής. Χρειάζεται κατά τον Wollin η αναζωογόνηση της δημοκρατικής αίσθησης της ιδιότητας του πολίτη, ένας “εκδημοκρατισμός του εαυτού” των πολιτών ως προϋπόθεση για έναν “εκδημοκρατισμό της πολιτικής”. Η ανάδυση μίας νέας δημοκρατικής συνείδησης αρχικά σε τοπικά, μικρής κλίμακας πλαίσια (…) Η δημοκρατική εμπειρία ξεκινά από το τοπικό επίπεδο.

Αν το σύστημα αμφισβητηθεί ενεργά , οι μάσκες των ελίτ θα πέσουν και ο ανεστραμμένος ολοκληρωτισμός θα περιχαρακωθεί. Μετά, η καταφυγή σε μέσα κλασσικού ολοκληρωτισμού όπως η βία και η καταστολή θα είναι αναπόφευκτη. Ο αντίστροφος ολοκληρωτισμός θα μετασχηματιστεί σε κλασικό ολοκληρωτισμό. Αυτό θα ήταν μια άλλη αλλαγή παραδείγματος – και πιθανότατα μη αναστρέψιμη.