Ρήγας, ο πατέρας της ελληνικής ανεξαρτησίας

Ο Ρήγας είναι ο κατεξοχήν πόλος θετικής αναφοράς για τον νεότερο Ελληνισμό. Είναι αυτός που, χωρίς διάθεση υπερβολής, θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε αρχιτέκτονα, προπαρασκευαστή και πατέρα της Ελληνικής Ανεξαρτησίας και της Ελληνικής Δημοκρατίας. Θα επικεντρωθώ στα βασικά στοιχεία του στρατηγικού του σχεδίου για την απελευθέρωση της Ελλάδας, που ως θεμέλιους λίθους του είχε τον Δημοκρατικό Πατριωτισμό και την βαθύτατη πεποίθηση του ότι πρέπει να στηριζόμαστε στις δικές μας δυνάμεις.

Ο Ρήγας είναι παιδί του ενιαίου ιστορικού χώρου που καλύπτει τα Βαλκάνια και την Μικρά Ασία ως την Εγγύς Ανατολή και που είχε παραμείνει ως και την ύστερη οθωμανική περίοδο κοινός διοικητικά. Το οθωμανικό καθεστώς ήταν η απεχθέστερη μορφή απολυταρχίας. Η άποψη του Ρήγα είναι κατηγορηματική επ’ αυτού και κονιορτοποιεί όλες τις ύστερες κατασκευές της ιστορικής αναθεωρητικής σχολής περί «καλής και ανεκτικής» Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Ως εκ τούτου για τον Ρήγα το ζήτημα της βίαιης ανατροπής της αποτελούσε κεντρική του επιλογή. Στην θέση της έπρεπε, κατ’ αυτόν, να μπει η Ελληνική Δημοκρατία. Ένα κοσμικό, δημοκρατικό πολιτικό σύστημα, στηριγμένο στις αρχές της αρχαίας Ελληνικής Δημοκρατίας και τις σύγχρονές της, της Αμερικανικής και Γαλλικής Επανάστασης.

Η δημοκρατία του Ρήγα

Σε ποιες αξίες και παραμέτρους θα στηριζόταν όμως το σύστημα αυτό; Για να το πούμε διαφορετικά: ποια ήταν η “ιδεολογία” της Ελληνικής Δημοκρατίας του Ρήγα; Έχοντας πάντα ως βάση της τον Δημοκρατικό Πατριωτισμό, η δημοκρατία του Ρήγα είχε ως κεντρικούς άξονές της την φιλοπατρία και την δημοκρατική διακυβέρνηση. Σταθερές πηγές άντλησης εμπειρίας, παραδείγματος και έμπνευσης αποτελούσαν η αρχαία Ελληνική Δημοκρατία, οι μεγάλοι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι και πολιτικοί, η διακήρυξη της Αμερικανικής Ανεξαρτησίας και τα Γαλλικά Συντάγματα του 1793 και 1795. Και τέλος οι Ευρωπαίοι διαφωτιστές με προεξάρχοντες τους Ρουσσώ, Μοντεσκιέ και Βολταίρο.

Είναι εμφανές ότι η ανατροπή μιας υπεραντιδραστικής επί 400 χρόνια κατάστασης και η ανάδειξη ενός νέου αξιακού, εθνικού, κοινωνικού, πολιτιστικού και πολιτικού μοντέλου αποτελούσε ένα τιτάνιο έργο που έπρεπε, όμως, από κάπου να ξεκινήσει. Και ο Ρήγας όχι μόνο το ξεκίνησε, αλλά και άφησε βαθύ το αποτύπωμά του στην αφετηριακή σύλληψη για μια σύγχρονη δημοκρατική ελληνική Πολιτεία. Έθεσε σε εφαρμογή ένα ριζοσπαστικό πρόγραμμα ιδεολογικής, εκπαιδευτικής, κοινωνικής, οικονομικής, πολιτικής και στρατιωτικής αναδιάταξης του υπόδουλου Έθνους, μέσω πιλοτικών παρεμβάσεων σε όλες τις παραπάνω σφαίρες.

Αφετηριακό σημείο στην όλη του συλλογιστική είναι η αναγκαιότητα ύπαρξης στοιχειώδους γνωσιολογικού υποβάθρου για κάθε Έλληνα πολίτη. «Εκ των γραμμάτων γεννάται η προκοπή με την οποίαν λάμπουν τα ελεύθερα έθνη», τονίζει εμφαντικά στο 22ο άρθρο της “Νέας Πολιτικής Διοικήσεως”, συμπληρώνοντάς το όμως με το διαχρονικό «συλλογάται καλά, όποιος συλλογάται ελεύθερα».

Με όπλο τη γνώση

Με βάση τα παραπάνω, δίνει ξεχωριστή σημασία στο να γνωρίζουν καλά οι πολίτες μιας δημοκρατικής κοινωνίας την γεωγραφία και ιστορία του τόπου τους, να έχουν ανοιχτό μυαλό στα πορίσματα της επιστήμης και τέλος να έχουν ανοιχτούς ορίζοντες, πράγμα που τους προσφέρει και η γνώση ξένων γλωσσών (μιλούσε πέντε γλώσσες). Απτά παραδείγματα εφαρμογής από πλευράς του είναι:

• Στον ιστορικό-γεωγραφικό τομέα με τους Χάρτες του, την “Μεγάλη Χάρτα” (αστείρευτη πηγή πατριδογνωσίας και γνώσης), την χαλκογραφία του Μεγάλου Αλεξάνδρου με τον βαθύ συμβολισμό της, ως και τις μεταφράσεις του “Νέου Ανάχαρση” και των Ολυμπίων.
• Στις επιστήμες με το “Φυσικής Απάνθισμα”, ένα υποδειγματικό για την εποχή του σύγχρονο επιστημονικό εγχειρίδιο, με ανοιχτό μέτωπο σε κάθε μορφή δεισιδαιμονίας ή απόκρυψης της αλήθειας.
• Στην σφαίρα του πολιτισμού με την προώθηση της λογοτεχνικής, θεατρικής και μουσικής παιδείας, και την προσπάθεια έκδοσης αντίστοιχων έργων της εποχής του, όπως, τουλάχιστον, αυτό αποτυπώνεται στο “Σχολείον των ντελικάτων εραστών” κ.λπ.

Το παραπάνω αναγκαίο γνωσιολογικό υπόβαθρο για τον σύγχρονο πολίτη, για να μπορέσει να βλαστήσει χρειαζόταν, κατά τον Ρήγα, το απαραίτητο γόνιμο έδαφος. Κι αυτό ήταν, πάντα κατά τον ίδιο, ανεξάρτητη πατρίδα, δημοκρατική πολιτεία, δημοκρατικό θεσμικό πλαίσιο, διάκριση εξουσιών και δημοκρατική κουλτούρα και αγωγή. Ο Ρήγας θέτει τα θεμέλια και στον τομέα αυτό με την έκδοση της “Νέας Πολιτικής Διοικήσεως” και της “Δημοκρατικής Κατηχήσεως”.

Όσον αφορά το θεμελιακό ερώτημα ποιος θα τα εφαρμόσει αυτά και ποιος θα τα υπερασπιστεί, ο Ρήγας δίνει σαφή και συγκεκριμένη απάντηση: Ο ίδιος ο λαός και οι ένοπλες δυνάμεις του. Γι’ αυτό όχι μόνο κυκλοφορεί τον “Θούριο” και την “Νέα Πολιτική Διοίκηση”, αλλά και μεταφράζει το “Εγκόλπιον [Στρατιωτικόν]” του στρατάρχη Κεβενχύλλερ, δίνοντας στις ήδη μαχόμενες δυνάμεις του έθνους, τους κλέφτες και αρματολούς, τον στρατηγικό στόχο της στρατιωτικής αναβάθμισης του αγώνα.

Νέο σύστημα αξιών

Ολοκληρώνοντας την σύντομη παρουσίαση θέλω, συνοψίζοντας, να σταθώ στις δυο βασικές κολόνες που στηρίζουν το οικοδόμημα “Ρήγας”. Ως πρώτη, όπως προανέφερα, θεωρώ το γεγονός ότι αποτέλεσε τον κατεξοχήν κορυφαίο εκφραστή της λογικής του να στηριζόμαστε πάνω απ’ όλα στις δικές μας δυνάμεις. Λογική που διαποτίζει όλο το έργο και την πρακτική του. Λογική που δεν εμπεριέχει ίχνος σωβινισμού ή εθνικής περιχαρακώσεως, αλλά προσήλωση στα πορίσματα που η ίδια η ιστορία παρουσιάζει. Ως δεύτερη θεωρώ τον Δημοκρατικό Πατριωτισμό του, εμπλουτισμένο με το εθνικοαπελευθερωτικό-δημοκρατικό όραμα του βαλκάνιου ριζοσπαστισμού.

Είναι αυτός ο λόγος που η πολιτειακή-πολιτική πρόταση του Ρήγα ξεπερνά τα κυρίαρχα ασφυκτικά πλαίσια, συγκροτώντας ένα καινούργιο σύστημα αξιών. Η συγκεκριμένη ανάλυση των έργων του έχει καταδείξει ότι η καταγγελία του δεσποτισμού, η ανάδειξη της ελευθερίας σε πρώτιστη αξία, η εθνική ανεξαρτησία, η αγάπη και υπεράσπιση της πατρίδας, η ανεξιθρησκία, ο αντιμοναρχικός πολιτειακός χαρακτήρας, η αρχή της διακρίσεως των εξουσιών, η κοινωνική ευαισθησία και πρόνοια και η σταθερή προσήλωση στα ατομικά δικαιώματα και τις δημοκρατικές αξίες και αρχές, αποτελούν τους σταθερούς άξονες του ιδεολογικοπολιτικού κόσμου.

Η ανάδειξη του κοινωνικού δίπλα στο εθνικό και του πατριωτικού δίπλα στο διεθνικό, αποτελεί, ίσως, την μεγαλύτερη πολιτική του κατάκτηση. Χρησιμοποιώντας ως αφετηρία και υπόβαθρο την ρουσσωική λογική της λαϊκής κυριαρχίας «εν η ο δήμος έστιν κρατών», ο Ρήγας την προεκτείνει δίνοντάς της ευρύτερο περιεχόμενο στο άρθρο 109 της “Νέας Πολιτικής Διοικήσεως” όπου ορίζει ότι: «Η γενική δύναμις της δημοκρατίας συνίσταται εις ολόκληρον το έθνος».

Ο Ρήγας επεδίωξε συνειδητά την ταύτιση των ιδεών με τα έργα. Ως αυθεντικός επαναστάτης ήταν σε θέση να κατανοήσει ότι ο ριζοσπαστισμός του θα ήταν έννοια χωρίς περιεχόμενο αν δεν ακολουθούσε την οδυνηρή, αλλά και μοναδική οδό επιβεβαίωσής του, την οδό της άμεσης δράσης. Αυτή η κριτικά θεμελιωμένη βούληση για την αναγκαιότητα ταύτισης λόγου και έργου εκφράστηκε με υποδειγματική συνέπεια και καθαγιάστηκε με το αίμα του, δίνοντάς του ένα διαρκές προβάδισμα στο να είναι ένας από τους λίγους εκείνους Νεοέλληνες, που το έργο τους το έκαναν επαναστατική πράξη.

Βιογραφικά

Ο Ρήγας Βελεστινλής γεννήθηκε το 1757 στο Βελεστίνο της Θεσσαλίας όπου και πέρασε τα νεανικά του χρόνια. Το 1782 κατέφυγε στο Άγιον Όρος και από εκεί στην Κωνσταντινούπολη, όπου συνδέθηκε με φαναριωτικούς κύκλους. Το 1786 εγκαθίσταται στην Βλαχία όπου αναπτύσσει έντονη εμπορική και δημοτική δραστηριότητα, ενώ αναλαμβάνει διαδοχικά ευθύνες γραμματικού στους Γ. Μπραγκοβάνου, Ν. Μαυρογένη, Βαρόνο ντε Λάνγγενφελδ και Μ. Σούτσο.

Το 1790 μεταβαίνει στην Βιέννη όπου και εκδίδει το “Σχολείον των ντελικάτων εραστών” και το “Φυσικής Απάνθισμα”, διαμορφώνοντας και τις πρώιμες πολιτικές σχέσεις που θα οδηγήσουν στην συνέχεια στην Μυστική Εταιρεία της Βιέννης. Με την επιστροφή του στη Βλαχία συνεχίζει την έντονη συμμετοχή του στα κοινά, ενώ ταυτόχρονα εργάζεται πυρετωδώς, μεταφράζοντας και γράφοντας το κυρίως έργο του που θα το εκδώσει στην Βιέννη, όπου και επιστρέφει το 1796.

Στην διάρκεια του 1797 εκδίδει τον “Ηθικό Τρίποδα”, τον “Νέο Ανάχαρση”, ως και τα κατασχεθέντα από την αυστριακή αστυνομία “Νέα Πολιτική Διοίκησις”, “Εγκόλπιον [Στρατιωτικόν]”, “Χάρτα της Ελλάδος”, “Νέα Χάρτα της Βλαχίας”, “Γενική Χάρτα της Μολδαβίας”, και τέλος σε μονόφυλλο την εικόνα του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Στις 19 Δεκεμβρίου 1797 συλλαμβάνεται και φυλακίζεται ύστερα από προδοσία στην Τεργέστη. Ακολουθούν απανωτές συλλήψεις συντρόφων του. Μεταφορά στην Βιέννη, όπου υφίσταται αδιάκοπες ατελέσφορες για τους Αυστριακούς ανακρίσεις. Ύστερα από συμφωνία των Αυστριακών με τους Οθωμανούς παραδίδεται στον Καϊμακάμη του Βελιγραδίου. Δολοφονείται με στραγγαλισμό το βράδυ της 24 προς 25 Ιουνίου 1798 μαζί με επτά συναγωνιστές, στον πύργο του Βελιγραδίου Νεμπόισα.