Ο πυρηνικός εφιάλτης είναι ακόμα εδώ – Όσα μαθαίνουμε ετεροχρονισμένα

Οι αναταράξεις στις αμερικανοτουρκικές σχέσεις, που μεταβαίνουν με εντυπωσιακή ταχύτητα από το κρύο στη ζέστη και αντίστροφα, ενδεικτικές της πολύ μεγάλης παγκόσμιας αστάθειας, έφεραν στην επιφάνεια και τη συζήτηση στις ΗΠΑ για τη σκοπιμότητα της στάθμευσης αμερικανικών πυρηνικών όπλων στη γείτονα. Εκεί σήμερα βρίσκονται περίπου 50 πυρηνικές βόμβες βαρύτητας, στη βάση του Ιντσιρλίκ. Αλλά και ο Τούρκος υπουργός Εξωτερικών άφησε ανοιχτό το θέμα συνέχισης της λειτουργίας της βάσης σε περίπτωση επιβολής κυρώσεων στη χώρα του.

Και στη δεκαετία του 1960, στην κρίση των πυραύλων της Κούβας, τα αμερικανικά πυρηνικά όπλα στην Τουρκία βρέθηκαν στο κέντρο της αντιπαράθεσης των υπερδυνάμεων. Η κρίση εκείνη, που παρ’ ολίγον να οδηγήσει σε παγκόσμιο πόλεμο, αποδίδεται συνήθως στην εγκατάσταση σοβιετικών πυραύλων στο νησί του Κάστρο. Χρειάστηκαν δεκαετίες για να πληροφορηθούμε ότι το αρχικό αίτιο ήταν η εγκατάσταση αμερικανικών πυραύλων στην Τουρκία και ότι η κρίση εκτονώθηκε μόνο όταν οι Αμερικανοί συμφώνησαν να τους αποσύρουν. Όπως χρειάστηκαν δεκαετίες για να πληροφορηθούμε πόσο κοντά φτάσαμε στην καταστροφή του κόσμου το 1962.

Όπως σημειώνει άρθρο του ιστορικού Barton J. Bernstein, στην έγκυρη αμερικανική επιθεώρηση Foreign Affairs, η εγκατάσταση των όχι μεγάλης ακριβείας και αρκετά τρωτών αμερικανικών πυραύλων μέσου βεληνεκούς και υγρού καυσίμου Jupiter σε Ιταλία και ιδίως Τουρκία, θεωρήθηκε από τους σοβιετικούς πυρηνικούς σχεδιαστές επικίνδυνη πρόκληση εντασσόμενη σε μια στρατηγική πυρηνικού “πρώτου πλήγματος”. Σημειώνουμε δε, ότι οι πύραυλοι αυτοί χρειάζονταν ώρες για να πλήξουν τον στόχο τους. Οι σοβιετικοί απάντησαν εγκαθιστώντας δικούς τους πυραύλους στην Κούβα. Την εκδοχή αυτή υποστήριξε και ο Πούτιν στην συνέντευξή του στον Όλιβερ Στόουν το 2017.

Ο πυρηνικός εφιάλτης – Από την Τουρκία στην Κούβα

Η κρίση που προέκυψε όταν οι Αμερικανοί εντόπισαν τους σοβιετικούς πυραύλους στην Κούβα παρολίγον να οδηγήσει σε πυρηνικό πόλεμο. Τελικά εκτονώθηκε όταν Κένεντι και Χρουστσόφ συμφώνησαν στην απόσυρση των πυραύλων από την Κούβα, στην δέσμευση των ΗΠΑ ότι δεν θα εισβάλλουν στο νησί, στην αποχώρηση των αμερικανικών πυραύλων από την Τουρκία και στη δημοσιοποίηση της συμφωνίας πλην του τρίτου σημείου της.

Βλέπουμε ίσως εδώ ανάγλυφη τη δυσκολία της σοβιετικής διπλωματίας, ιδίως απέναντι στη Δύση, να κατανοήσει και να χρησιμοποιήσει την “ήπια” ισχύ. Η συμφωνία αυτή επέτρεψε για πολλά χρόνια σε ΗΠΑ και ΝΑΤΟ να ισχυρίζονται ότι ήταν η αποφασιστικότητά τους και η πολιτική “μόνο μπαστούνι, όχι καρότο” που οδήγησε στη σοβιετική υποχώρηση και έδωσε τη δυνατότητα στους Αμερικανούς ιθύνοντες να πουν ψέμματα στο Κογκρέσο για το τι ακριβώς έγινε. Το ίδιο συνέβη και το 1964, όταν πάλι η παρέμβαση Χρουστσόφ απέτρεψε την τουρκική εισβολή στην Κύπρο, αλλά ήταν ο Αμερικανός Πρόεδρος Τζόνσον που πήρε τη δόξα, με την επιστολή προς Ινονού που έδωσε στη δημοσιότητα.

Χρειάστηκε να περιμένουμε το 1989, για να αποκαλυφθεί με κάθε βεβαιότητα από τον λογογράφο, σύμβουλο και “διανοητική δύναμη” πίσω από τον Κένεντι, τον Τεντ Σόρενσεν, το περίγραμμα της συμφωνίας, όπως το αντέγραψε από το ημερολόγιο του αδελφού του προέδρου, του Ρόμπερτ Κένεντι. Ακόμα και σήμερα, οι ιστορικοί διαφωνούν για το κατά πόσον η συμφωνία περιελάμβανε και την απόσυρση των αμερικανικών πυραύλων από την Ιταλία, όπως υποστήριξε ο Χρουστσόφ στα απομνημονεύματά του. Αυτός ο πολιτικός-επικοινωνιακός χειρισμός πιθανώς έβλαψε τον Σοβιετικό ηγέτη και συνέβαλε στην πτώση του.

Ίσως δεν είναι πάντως τυχαία η εμφάνιση της Τουρκίας και στην τότε κρίση και στην τωρινή πρωτοφανή αστάθεια. “Καθισμένη” πάνω σε ένα γεωπολιτικό ρήγμα, ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση, Ασία και Ευρώπη, Ισλάμ και Χριστιανισμό, αιωρούμενη αενάως μεταξύ διαφορετικών κόσμων, η Τουρκία μοιάζει φυσικό να εκτινάσσεται στο προσκήνιο κάθε φορά που κινούνται και αλλάζουν θέση οι υποκείμενες γεωπολιτικές πλάκες.

Μια μαρτυρία του Τζέιμς Γκάλμπρεϊθ

Είναι κανόνας επίσης να μαθαίνουμε με πολύ μεγάλη καθυστέρηση τι συμβαίνει με τις παρασκηνιακές πυρηνικές αντιπαραθέσεις. Το ίδιο συνέβη και με άλλες πυρηνικές κρίσεις, όπως αυτή του 1969, που παρολίγον να οδηγήσει σε πυρηνική σύγκρουση ΕΣΣΔ-Κίνας, ή του 1983, που πλησιάσαμε πάλι στο ενδεχόμενο σύγκρουσης ΕΣΣΔ-ΗΠΑ. Το πυρηνικό πόκερ μοιάζει μάλλον με ρώσικη ρουλέτα, αλλά οι ηγεσίες φροντίζουν να αποκρύπτουν –όσο είναι δυνατόν– από την κοινή γνώμη το τι πραγματικά συμβαίνει. Χρειάζεται να περάσουν δεκαετίες για να φύγει το πέπλο της συγκάλυψης.

Ο πρόεδρος Κένεντι φαίνεται ότι τα “χρειάστηκε”, διαπιστώνοντας το πόσο κοντά έφτασε η ανθρωπότητα στην καταστροφή. Όπως μας λέει ο Τζέιμς Γκάλμπρεϊθ, ο πρόεδρος Κένεντι κάλεσε τον πατέρα του Τζων Κέννεθ Γκαλμπρέιθ, από τους σημαντικότερους οικονομολόγους του 20ου αιώνα και του ζήτησε να πάει πρέσβης στη Μόσχα. Ήθελε προφανώς να ανοίξει κάποιο δίαυλο επικοινωνίας με τους Σοβιετικούς και ο πατήρ Γκαλμπρέιθ, δημοκράτης διανοούμενος, θα μπορούσε να είναι χρήσιμος σε έναν τέτοιο ρόλο. Η δολοφονία του Κένεντι, όμως ένα χρόνο μετά την κρίση των πυραύλων θα ματαίωνε οριστικά τις προθέσεις του.

Στη δεκαετία του 1980, δημοσιεύτηκαν τα πρακτικά των συσκέψεων όπου αποφασίστηκε αν οι ΗΠΑ θα πήγαιναν σε πόλεμο. Όλοι οι συμμετέχοντες, περιλαμβανομένων των αρχηγών των Επιτελείων, είχαν ταχθεί υπέρ του πολέμου, εκτός από δύο. Και τάχθηκαν υπέρ του πολέμου, παρά το γεγονός ότι –όπως σήμερα γνωρίζουμε– είχαν ενημερωθεί από τις αρμόδιες αμερικανικές υπηρεσίες ότι ένας πόλεμος με την ΕΣΣΔ θα σκότωνε το ένα τρίτο της ανθρωπότητας!

Οι δυο συμμετέχοντες που διαφώνησαν και απέτρεψαν την έκρηξη του πολέμου ήταν ο ίδιος ο πρόεδρος Κένεντι και ο αδελφός του, υπουργός Δικαιοσύνης Ρόμπερτ. Αμφότεροι δολοφονήθηκαν αργότερα, ενώ και ο Χρουστσόφ ανατράπηκε με ένα “ανακτορικό πραξικόπημα” ενώ έκανε τις διακοπές του. Ο πρόεδρος Τραμπ είχε υποσχεθεί προεκλογικά να αποχαρακτηρίσει όλα τα κρατικά για τη δολοφονία του προέδρου Κένεντι, αλλά σταμάτησε την τελευταία στιγμή, γράφοντας σε τουίτερ: «Δεν έχω άλλη επιλογή».

Δεκάδες εξέχοντες Αμερικανοί απευθύνθηκαν στο Κογκρέσο στις αρχές αυτού του χρόνου ζητώντας τη διαλεύκανση μέχρι τέλους των δολοφονιών των δύο Κένεντι, του Μάλκολμ Χ και του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ. Πρόκειται για δολοφονίες που σφράγισαν την πορεία και πολιτική των ΗΠΑ. Όπως τεράστιες συνέπειες στην εξέλιξη της ΕΣΣΔ είχε και ο πρόωρος τερματισμός του πειράματος “αποσταλινοποίησης” του Χρουστσόφ.

Σε 14 ημέρες στη Βρέστη!

Είναι αδιανόητο να μπορεί η πολιτική-στρατιωτική ηγεσία των μεγάλων δυνάμεων να αντιμετωπίζει με τόση ελαφρότητα την ύπαρξη της ανθρωπότητας. Όπως, όμως, έχουν επισημάνει πολλοί αναλυτές, οι παραπάνω είναι μάλλον όργανα παρά “αφεντικά” των πανίσχυρων μηχανισμών που διευθύνουν. Δεν είναι εύκολο, όπως γνωρίζουμε από τον καιρό του “αιρετικού αυτοκράτορα” Μάρκου Αυρηλίου να αλλάξουν πορεία στους μηχανισμούς που διευθύνουν, ακόμα κι αν το θέλουν.

Ανταποκριτής στη Μόσχα της περεστρόικα και του Γέλτσιν, είχα την ευκαιρία να γνωρίσω προσωπικά έναν Σοβιετικό στρατηγό, που είχε υπηρετήσει επί πολλά χρόνια στο τμήμα Πυρηνικής Στρατηγικής του Γενικού Επιτελείου. Ήμασταν γείτονες και κάναμε συχνά περιπάτους. Είχε οριστεί βοηθός του Ντιμίτρι Βολκογκόνωφ, στον οποίο είχε ανατεθεί η συγγραφή της καινούριας εκδοχής της ιστορίας του ΚΚΣΕ. Αρμόδιος για τον Τρότσκι στην υπό επεξεργασία “νέα ιστορία”, ο στρατηγός είχε μείνει κατάπληκτος από την “γνωριμία” του με τον ιδρυτή του Κόκκινου Στρατού, μέσω των αρχείων, στα οποία απέκτησε πρόσβαση. Τον θεωρούσε μια στρατιωτική μεγαλοφυΐα παγκόσμιας εμβέλειας.

Θυμάμαι τον στρατηγό να μου εξηγεί τα λεπτομερή εγχειρίδια με οδηγίες για το πως πρέπει να δράσουν σε περίπτωση πυρηνικού πολέμου (μου είπε μάλιστα ότι ήταν πέντε φορές πιο ογκώδη από αυτά που είχαν οι σύμμαχοι του Συμφώνου της Βαρσοβίας, προφανώς γιατί σε κάθε συμμαχία μερικά ζώα είναι “πιο ίσα από τα άλλα”). Προέβλεπαν με κάθε λεπτομέρεια την προέλασή τους μέχρι τη Βρέστη, στον Ατλαντικό, όπου υπολόγιζαν να φτάσουν σε 14 μέρες! Σε κάποια στιγμή, δεν άντεξα και τον ρώτησα: «Καλά στρατηγέ μου, φανταζόσαστε στα αλήθεια, όταν καταρτίζατε αυτά τα σχέδια ότι θα προέλαυναν τα στρατεύματα κανονικά, σύμφωνα με το πρόγραμμα, διασχίζοντας όλη την Ευρώπη ενώ θα έσκαγαν γύρω-γύρω πυρηνικές βόμβες;».

Κούνησε το κεφάλι του και δεν είπε τίποτα. Η ερώτηση ανήκε στο είδος ερωτήσεων που δεν επιδέχονται απαντήσεως. Ο άνθρωπος, σημειωτέον, ήταν λογικός, ήρεμος, σοβαρός. Όμως, είχε γίνει, σε κάποια στιγμή, απλό γρανάζι ενός μηχανισμού “ενσωματωμένης λογικοφανούς παραφροσύνης”. Τα δημιουργήματα εξουσίαζαν τους δημιουργούς.

Από το Τσέρνομπιλ στη Φουκουσίμα

Κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου και μέχρι το 1987, όταν υπεγράφη η πρώτη μεγάλη συμφωνία καταστροφής των όπλων μεσαίου βεληνεκούς (INF) οι δύο υπερδυνάμεις συσσώρευσαν δεκάδες χιλιάδες πυρηνικά όπλα, ικανά να καταστρέψουν πολλές φορές τον πλανήτη. Αρκεί, εξάλλου, να διαβάσει κανείς τις περιγραφές του τι πραγματικά συνέβη μετά από την έκρηξη στο πυρηνικό εργοστάσιο (“Τσέρνομπιλ, ένα χρονικό του μέλλοντος” της Νομπελίστριας Σβετλάνα Αλεξίεβιτς, εκδ. Πατάκη).

Το τελείωσα πρόσφατα το βιβλίο και με μεγάλη δυσκολία, τόσο απέραντος είναι ο πόνος που αναβλύζει από τις σελίδες του. Έφτασα στο τέλος μόνο γιατί το διάβασμά του γέννησε μέσα μου μια αίσθηση υποχρέωσης προς τη μνήμη των θυμάτων. Αξίζει τον κόπο να το διαβάσετε για να δείτε πόσο απροετοίμαστο απεδείχθη ένα μεγάλο κράτος και πως μια κοινωνία αποσυνετέθη σε μερικά λεπτά. Θεωρούσαν αδιανόητο να συμβεί αυτό που συνέβη, συνέβη όμως! Γι’ αυτό και είναι καλό να μην επαναπαύεται κανείς στον στρουθοκαμηλισμό, ελπίζοντας ότι η Λογική θα σταματήσει από μόνη της τον πυρηνικό όλεθρο.

Η φοβερή καταστροφή του Τσέρνομπιλ, τα πραγματικά αποτελέσματα της οποίας δεν τα μάθαμε ποτέ, δεν έκανε τίποτα για να αποτρέψει μια ακόμα μεγαλύτερη στην Φουκουσίμα. Επειδή η Φουκουσίμα δεν ήταν στο “αντίπαλο στρατόπεδο” και επειδή ο ολοκληρωτισμός απλώνεται στην παγκόσμια ενημέρωση, στην περίπτωση αυτή έπεσε ακόμα βαρύτερο το πέπλο της αποσιώπησης.

Το σήκωσε λίγο με την συγκλονιστική εξομολόγησή του ο Ιάπωνας Πρωθυπουργός εκείνης της εποχής, στη γαλλική Monde Diplomatique, με το άρθρο του προ μηνών υπό τον τίτλο “Την ημέρα που παρολίγον να χαθεί η Ιαπωνία”. Υποστηρίζει ότι μπορεί να μην “παίχτηκε” μόνο η σωτηρία της χώρας του, αλλά όλου του κόσμου. Διηγείται πως αναγκάστηκε να στείλει ανθρώπους στον βέβαιο θάνατο από τη ραδιενέργεια για να σώσει τη χώρα του και τον κόσμο.

Σε ένα επόμενο άρθρο θα αναφερθούμε στους λόγους που καθιστούν σήμερα την κατάσταση στον τομέα των πυρηνικών όπλων πιο επικίνδυνη από την εποχή του Ψυχρού Πολέμου.