Ο Traverso, “το τέλος της εβραϊκής νεοτερικότητας” και ο Σιωνισμός

Τα εβραϊκά λόμπι προωθούν κυρίως στην Αμερική, αλλά και σε όλη τη Δύση, την εξίσωση του σιωνισμού με τον ιουδαϊσμό, ώστε κάθε κριτική προς την πολιτική του κράτους του Ισραήλ να ισοδυναμεί αυτοδικαίως με εκδήλωση αντισημιτισμού! Την ίδια στιγμή, η αφρόκρεμα της Ακροδεξιάς του Δυτικού Κόσμου καταθέτει στεφάνους σε μνημεία του Ολοκαυτώματος και διαβόητοι πρώην φιλοναζί και αρνητές του Ολοκαυτώματος φωτογραφίζονται “συγκινημένοι”, φορώντας με καμάρι κιπά, μέσα σε συναγωγές. Οι δε εβραϊκές κοινότητες αγκαλιάζουν με στοργή όλους αυτούς, ενώ σπιλώνουν σαν “ισλαμοφασίστες” όλους όσους υποστηρίζουν το δίκαιο του αδύναμου, χθες των Εβραίων και σήμερα των Παλαιστινίων. Τα παραδείγματα είναι αναρίθμητα. Φαινόμενα αδιανόητα πριν από μερικές δεκαετίες.

Πώς και γιατί συνέβη αυτή η εντυπωσιακή στροφή; Μια ισχυρή αρνητική προκατάληψη που κρατούσε αιώνες, που οδήγησε σε άδικες διακρίσεις, οδυνηρούς διωγμούς και στο φρικτό έγκλημα του Ολοκαυτώματος, πλέον παρακμάζει και εγκαταλείπεται, τα δε κατάλοιπά της αποτελούν πλέον δευτερεύον και φθίνον φαινόμενο. Εξέλιξη κατ’ αρχήν θετική, αν ένας κόσμος συνύπαρξης και συνεργασίας μεταξύ διαφορετικών φυλών και πολιτισμών είναι επιθυμητός.

Ωστόσο, συμβαίνει το εξής παράδοξο. Οι μεν διακρίσεις και προκαταλήψεις διόλου δεν εξέλιπαν στον κόσμο μας, αλλά αφορούν πλέον άλλους πολιτισμούς και φυλές. Από την άλλη, τα χθεσινά θύματα είναι σήμερα αποδέκτες μιας πρωτοφανούς εύνοιας στη Δύση. Εύνοια που είναι μια θετική αυτή τη φορά προκατάληψη, η οποία μεταφράζεται σε σειρά προνομιακών και κατ’ εξαίρεση διακρίσεων προς ό,τι μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 1940 αποτελούσε αιτία στιγματισμού.

Η προστασία αυτή φτάνει στο σημείο να μην επιτρέπεται έναντι του Ισραήλ αυτό που αυτονόητα επιτρέπεται έναντι οποιουδήποτε άλλου κράτους της γης: η άσκηση κριτικής όχι στην φυλή ή τον πολιτισμό, αλλά στην πολιτική που ασκείται. Κι αυτό, παρόλο που αυτή η πολιτική έχει όλα τα χαρακτηριστικά τα οποία σε κάθε άλλη περίπτωση θα θεωρούνταν καταδικαστέα στον μετα-αποικιακό μας Δυτικό Κόσμο: φυλετική και θρησκευτική καταπίεση, απαρτχάιντ, εθνοκάθαρση, καθημερινή παραβίαση στοιχειωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων, επέκταση και προσάρτηση εδαφών, εξανδραποδισμός γηγενών πληθυσμών και γενοκτονία.

Εnzo Traverso

Το φαινόμενο αυτό ποτέ δεν ήταν περισσότερο εκρηκτικό από όσο σήμερα που έχουμε έναν πόλεμο εξόντωσης του παλαιστινιακού λαού. Το βιβλίο του Enzo Traverso “Το τέλος της εβραϊκής νεοτερικότητας – Ιστορία μιας συντηρητικής στροφής” (Εκδόσεις του 21ου), αν και κυκλοφορεί ήδη μια δεκαετία, αποκτά σήμερα ιδιαίτερη επικαιρότητα. Οι Εβραίοι, ενώ στάθηκαν η κύρια εστία της κριτικής σκέψης του Δυτικού Κόσμου (με κέντρο την Ευρώπη) για δύο αιώνες, σήμερα βρίσκονται στην καρδιά των μηχανισμών της κυριαρχίας του κόσμου αυτού (με κέντρο πλέον τις ΗΠΑ). Πρόκειται για μια θεαματική συντηρητική στροφή. Έχει σημασία να μελετήσει κανείς χωρίς προκαταλήψεις τις συνθήκες και τις παραμέτρους αυτής της στροφής, προκειμένου να κατανοήσει μια πολύ σημαντική πνευματική αλλαγή που αφορά όχι μόνον τους Εβραίους, αλλά ολόκληρο τον Δυτικό Κόσμο.

Ο Traverso είναι ο κατάλληλος άνθρωπος για να μας οδηγήσει. Η εξαιρετική επιστημονική του δουλειά για τη ναζιστική βία, για την πορεία της δυτικής διανόησης, για το Ολοκαύτωμα, για τον μεγάλο εμφύλιο πόλεμο της Ευρώπης, του παρέχουν πλήρη εννοιολογικό εξοπλισμό. Η δε μαθητεία του σε έναν σπουδαίο δάσκαλο, έναν από τους τελευταίους ανεκτίμητους Εβραίους διανοουμένους της διασποράς, τον Michael Löwy, τον εξοικείωσε και τον έκανε να αγαπήσει το εβραϊκό πνεύμα, στο οποίο η παλιά Ευρώπη οφείλει μεγάλο μέρος από τη παλαιά λάμψη της. Οι μεγάλοι σταθμοί αυτής της  πορείας του εβραϊκού πνεύματος από το 1750 έως το 1950, από την ανατροπή και την επανάσταση στη συντήρηση και τον σκληρό πυρήνα των ιδεολογημάτων του ιμπεριαλισμού και της παγκοσμιοποίησης, είναι τρεις: η Χειραφέτηση, το Ολοκαύτωμα και η ίδρυση του Ισραήλ.

Με την χειραφέτηση των Εβραίων στη Δυτική Ευρώπη, η “αφαίρεση” από την συγκεκριμένη κρατική εδαφικότητα, χαρακτηριστική της οικουμενικότητας των αξιών του Διαφωτισμού, βρήκε ένα ιδεώδες όχημα στα γνωρίσματα του εβραϊκού πνεύματος. Από την άλλη η “αντιδραστική νεωτερικότητα” (αντιδιαφωτισμός συν αξιοποίηση των νεωτερικών τεχνολογιών) προσωποποίησε στον “Εβραίο” τον ιδεώδη εχθρό του. Το Ολοκαύτωμα έθεσε απότομο τέρμα στη διαδικασία αυτή της εβραϊκής νεωτερικότητας, ως ουσιώδους συστατικού του ευρωπαϊκού πνεύματος.

Η νεωτερικότητα συνοδεύεται παντού με την ανάπτυξη του έθνους-κράτους. Η εβραϊκή χειραφέτηση, προϊόν της νεωτερικότητας και αυτή, δίνει στους Εβραίους τη δυνατότητα μιας άνευ προηγουμένου ανάπτυξης, όμως εν απουσία δικού τους εθνικού κράτους. Η εκκοσμίκευση που έφερε ο εβραϊκός διαφωτισμός οδήγησε είτε στην ενσωμάτωση και αφομοίωση (ενός λαού ο οποίος αποποιήθηκε το κατ’ εξοχήν στοιχείο, το θρησκευτικό, που του έδινε μια ξεχωριστή θέση από τους άλλους λαούς) είτε στον Σιωνισμό. Ο πολύ περιθωριακός τότε Σιωνισμός δίνει μια “λύση” στο οξύμωρο που προκλήθηκε από την εκκοσμίκευση και την εβραϊκή χειραφέτηση. Η “λύση” είναι μια ειδική μορφή εθνικισμού, ο οποίος «μεταμορφώνει τον λαό της Βίβλου σε εθνοτικοπολιτισμική οντότητα και το παρελθόν του σε εθνική εποποιία, έως την κρατική επίστεψή του», όπως γράφει ο Traverso.

Ο νεωτερικός τύπος Εβραίου

Ανάμεσα σε αυτές τις δύο φιγούρες (του αφομοιωμένου στα επιμέρους έθνη Εβραίου και του σιωνιστή-εθνικιστή Εβραίου), άνθισε στη Δύση ένας άλλος τύπος Εβραίου, του οποίου η συνεισφορά στον ευρωπαϊκό πολιτισμό υπήρξε ανεκτίμητη. Είναι ο τύπος που ο Isaac Deutscher ονόμασε «μη Εβραίο Εβραίο». Είναι ο κατεξοχήν νεωτερικός τύπος Εβραίου. Αιρετικός που υπερβαίνει τον Ιουδαϊσμό, ανήκει και αυτός σε μια σπουδαία ιουδαϊκή παράδοση. Προσωπικότητες όπως οι Σπινόζα, Χάινε, Μαρξ, Ρόζα Λούξεμπουργκ, Τρότσκι, Φρόιντ και τόσοι άλλοι. Άνθρωποι που αναζήτησαν τα ιδανικά τους πέρα από τα όρια του Ιουδαϊσμού και αποτέλεσαν την πρωτοπορία των μεγάλων επαναστάσεων και κατακτήσεων της νεωτερικής ευρωπαϊκής σκέψης, στην φιλοσοφία, την κοινωνιολογία, την οικονομία και την πολιτική.

Τα χαρακτηριστικά αυτών των “μη Εβραίων Εβραίων” ήταν η κοινωνική περιθωριακότητα, ο κοσμοπολιτισμός και η μη ένταξη σε έθνος, ο αθεϊσμός και ο πολιτικός αντικομφορμισμός. Αυτός ο τύπος αποποιείται την κοινότητά του, αλλά δεν ενσωματώνεται στις γύρω του εθνικές ταυτότητες. Γίνεται ο εκπρόσωπος ενός μεταεθνικού κοσμοπολιτισμού. Αυτός ο “μη Εβραίος Εβραίος” δεν συγκροτείται ως εβραίος, παρά μόνον από το βλέμμα του αντισημίτη. Για δύο ή τρεις γενιές Εβραίων διανοουμένων, ο κομμουνισμός ήταν η εκκοσμικευμένη εκδοχή μιας παλιάς μεσσιανικής ελπίδας. Αυτό έληξε με τον πόλεμο και το Ολοκαύτωμα.

Μετά την ολοκλήρωση της καταστροφής του ευρωπαϊκού Ιουδαϊσμού, η περιθωριακή τάση του Σιωνισμού γίνεται μονόδρομος. Το 1947, μάλιστα, υπό το τεράστιο ηθικό βάρος του Ολοκαυτώματος, αλλά κυρίως χάρη σε μια εξαιρετική συγκυρία, όπου οι γεωστρατηγικές προσδοκίες των δύο αντίπαλων στρατοπέδων συνέκλιναν, ιδρύθηκε το κράτος του Ισραήλ. Μια από τις συνέπειες της παρακμής του αντισημιτισμού ήταν η συμφιλίωση μεταξύ Εβραίων και Δεξιάς.

Από παρίες αιχμή του δόρατος

Ο Traverso παρακολουθεί τη διαμόρφωση αυτής της εντυπωσιακής τροπής που κατέστησε τους πρώην παρίες και κατατρεγμένους σε αιχμή του δόρατος της επιθετικής δυτικής σκέψης και πολιτικής. Προς αυτή την έκβαση συνέκλιναν δύο διεργασίες: η υποδοχή και αναγνώριση των Ευρωπαίων Εβραίων (κυρίως Γερμανών) που βρήκαν καταφύγιο στην Αμερική και η ίδρυση και εξέλιξη του κράτους του Ισραήλ. Στην Αμερική, τη χώρα των δικαιωμάτων, οι Εβραίοι διανοούμενοι ονειρεύτηκαν ότι μπορούσαν να συμφιλιώσουν τις δύο μεγάλες πηγές του δυτικού πολιτισμού που συμβολοποιούνται στις πόλεις της Αθήνας και της Ιερουσαλήμ, μέσα από τον δεσμό Ουάσινγκτον-Τελ Αβίβ.

Παραπροϊόν αυτής της κίνησης είναι οι Ευαγγελικοί (Χριστιανοί) σιωνιστές, που σήμερα είναι πολλαπλάσιοι των Εβραίων σιωνιστών. Στον δρόμο συνέκλιναν και πολλοί πρώην μαρξιστές που μετατοπίστηκαν σε έναν φανατικό αντικομμουνισμό για να ενωθούν με τη φονταμενταλιστική και φιλοεβραϊκή χριστιανική Δεξιά. Όργανό τους το περιοδικό Commentary, που ιδρύθηκε το 1945 από την American Jewish Committee. Σε αυτή την οπτική, Δύση και Ελευθερία ταυτίζονται ενώπιον της απειλής των νέων “βαρβάρων”, του “Σιδηρού Παραπετάσματος” και του Ισλάμ κατόπιν.

Το ιδιαιτέρως ενδιαφέρον και “παράδοξο” αυτής της νέας (δεξιάς αυτή τη φορά) ηγεμονίας του εβραϊκού στοιχείου είναι ότι η πολιτική ενσωμάτωση των Εβραίων στον Δυτικό Κόσμο –κατά τον Traverso– «δεν είχε ως αποτέλεσμα τη διάλυση της ετερότητάς τους αλλά, παραδόξως, την ανάδειξή της». Το στίγμα μεταμορφώθηκε σε σημείο τιμητικής διάκρισης, δημιουργώντας –σύμφωνα με τον Πίτερ Νόβικ–ένα «”παρτικουλαριστικό ήθο” εντελώς συμβατό με την κοινωνική και πολιτική τάξη πραγμάτων».

Το Ολοκαύτωμα σαν “πολιτειακή θρησκεία”

Αυτό το φαινόμενο συνδέεται με δύο γεγονότα: την ύπαρξη πλέον ενός ανεξάρτητου εθνικού εβραϊκού κράτους και την αναγόρευση της μνήμης του Ολοκαυτώματος σε οικουμενική “πολιτειακή θρησκεία” για τη Δύση. Είναι μια παράδοξη συνύπαρξη εντός του αυτού ιδεολογικού αφηγήματος, μιας οικουμενικής αξίας (οικουμενικές συνέπειες του Ολοκαυτώματος) και ενός μοναδικού εθνοκεντρισμού (η τραγωδία του Ολοκαυτώματος αφορά αποκλειστικά τον εβραϊκό λαό και τρόπον τινά του προσδίδει μια μοναδική υπερβατικότητα). Έτσι –μας δείχνει ο Traverso– πώς «ο εβραϊκός κόσμος πολώθηκε γύρω από δύο βασικές αναφορές: τη μνήμη του Ολοκαυτώματος και την υποστήριξη στο Ισραήλ, τη νέα “πολιτειακή θρησκεία” των δικαιωμάτων του ανθρώπου και το προπύργιο της Δύσης στην καρδιά του αραβικού κόσμου».

Το Ολοκαύτωμα αντιμετωπίστηκε με αποστασιοποίηση από τους σιωνιστές και την μικρή τότε ιουδαϊκή κοινότητα της Παλαιστίνης (Γισούβ). Άρχισε, όμως, να αποκτά τεράστια σημασία, κατά τη δεκαετία του 1960, όταν συνέβησαν δύο πολύ σημαντικά για το μέλλον του Ισραήλ γεγονότα: η δίκη του Άϊχμαν το 1961 και ο θρίαμβος του “πολέμου των έξι ημερών” το 1967. Στη δίκη του Άϊχμαν, κατατέθηκε δημόσια η μαρτυρία των αυτοπτών που είχαν επιζήσει. Η πολιτική ιδιοφυία του Μπεν Γκουριόν διείδε τη διάνοιξη μιας εκπληκτικής δυνατότητας. Το Ολοκαύτωμα, που για την Άρεντ αποτελούσε έγκλημα κατά της ανθρωπότητας, εκπροσωπήθηκε αποκλειστικά από τους Εβραίους. Αντιμετωπίστηκε ως έγκλημα αντισημιτισμού με θύμα ειδικά τον ιουδαϊκό λαό.

Εξού και η ζηλότυπη απαγόρευση του παραλληλισμού του Ολοκαυτώματος με οποιαδήποτε άλλη γενοκτονία, όπως την Αρμενική. Οι σιωνιστές που έβλεπαν πάντα με περιφρόνηση τον “παθητικό Εβραίο της εξορίας”, οικειοποιήθηκαν πλέον αυτό το τεράστιο ιδεολογικό κεφάλαιο της εξόντωσης αυτών ακριβώς των Εβραίων της διασποράς. Έτσι, «η μνήμη του Ολοκαυτώματος μπολιάστηκε πάνω στον κορμό του σιωνισμού για να γίνει η μήτρα μιας πολιτικής θρησκείας του ισραηλινού εθνικισμού», υπογραμμίζει ο Traverso.

Ο δυναμικός Εβραίος

Ο νέος δυναμικός Εβραίος, ο εργάτης γης, πολεμιστής, κατακτητής και εποικιστής, ο Muskeljude (μυώδης Εβραίος), προσεταιρίζεται τη θυσία των “ασθενικών και καχεκτικών” Εβραίων μικροαστών της Ευρώπης. Είναι εντυπωσιακό πόσο έμοιαζε η απορριπτική εικόνα του “Εβραίου της εξορίας” που έτρεφαν οι σιωνιστές με την καρικατούρα Εβραίου, όπως την αποδοκίμαζαν οι ναζιστές. Αυτή η στάση όμως ανατρέπεται άρδην: «τα θύματα του Ολοκαυτώματος έγιναν εκ των υστέρων μάρτυρες της σιωνιστικής υπόθεσης. Η νίκη αγιοποιήθηκε και η κατοχή των παλαιστινιακών εδαφών παγιώθηκε σαν απαραίτητη εγγύηση ενάντια στην απειλή που αποτελεί η αναπόφευκτη εχθρότητα του γύρω κόσμου».

Η απρόσμενα εύκολη νίκη του 1967 από την άλλη, έπεισε την Αμερική να αξιοποιήσει το πανίσχυρο Ισραήλ ως προπύργιο των συμφερόντων της στη Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή. Το εβραϊκό κράτος κατορθώνει να αναδυθεί ως ομογενές έθνος, μόνον μέσα από τον αποκλεισμό των Παλαιστινίων. Αυτό αποτελεί έναν από τους πιο σημαντικούς παράγοντες ριζοσπαστικοποίησης του Ισλάμ. Έτσι δημιουργήθηκε ένας νέος εχθρός για τη Δύση. Μαζί γεννιέται και η “δαιμονοποίησή” του. Τη θέση της παλαιάς εβραιοφοβίας κατέλαβε πλέον η ισλαμοφοβία και είναι εκπληκτική η ομοιότητα της ρατσιστικής ρητορικής μεταξύ των δύο περιπτώσεων.

Η δημιουργία πολιτειακών θρησκειών (civil religions ή κατά τον Raymond Aron, “religions séculières”) είναι χαρακτηριστικό της νεωτερικότητας, όπου η υποχώρηση του θρησκευτικού δεν συνοδεύτηκε από την εξασθένηση του ιερού. Σύμβολα από τη φύση τους κοσμικά (πατρίδα, ελευθερία, λογική) περιβάλλονται μια αύρα ιερή, την οποία παλαιότερα μονοπωλούσαν οι θεοί, οι άγιοι και οι προφήτες. Οι “πολιτειακές θρησκείες” έχουν πάρει μέχρι τώρα κυρίως εθνική μορφή.

Από την απώθηση στην εμμονή

Στην περίπτωση του Ολοκαυτώματος είναι sui generis, καθώς έχουμε εδώ ένα γεγονός που αξιώνει να είναι μοναδικό: υπάρχει μια “θεολογία” του Ολοκαυτώματος ως μοναδικού γεγονότος, ένα ιερό συμβάν, διακριτό και ασύγκριτο με οτιδήποτε άλλο. Ένα είδος κοσμικής θεοδικίας που καθιστά το Ισραήλ, κράτος γεννημένο ως λυτρωτική απάντηση στη γενοκτονία, άρα μια εξίσου ιερή οντότητα! Συγχρόνως όμως το ίδιο γεγονός (Ολοκαύτωμα) αξιώνει να είναι παγκόσμιο και οικουμενικό, όπου ως κορωνίδα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, παίζει ένα ρόλο πλανητικής “πολιτειακής θρησκείας”.

Έχουμε λοιπόν μια μετάβαση από την απώθηση στην εμμονή της μνήμης. Η μνήμη του Ολοκαυτώματος εορτάζεται, τιμάται, διδάσκεται σε όλον τον Δυτικό Κόσμο. Έχει εισέλθει και δεσπόζει στον Κανόνα των δυτικών αξιών. Πρόκειται, όμως, για μια μνήμη ευνουχισμένη. Προβάλλει το θύμα και όχι τον ήρωα. Τα θύματα έχουν αναγνωριστεί ως ήρωες, οπότε οι πραγματικοί ήρωες για να βρουν θέση στις συλλογικές αναπαραστάσεις πρέπει να μεταμορφωθούν σε θύματα.

Με αυτόν τον τρόπο, η εβραιοσύνη έχει λάβει τα χαρακτηριστικά του αιώνιου θύματος. Πράγμα που ενοχοποιεί την όποια άσκηση κριτικής για πράξεις και πολιτικές του παρόντος. Από την άλλη, η μνήμη αυτού του τύπου έχει χάσει το κριτικό δυναμικό της και εξέπεσε σε μνημείο. Δεν έχει στόχο της την αποτροπή μιας επανάληψης, αλλά μοιάζει με έναν μηχανισμό σχεδιασμένο για την προστασία μιας μειονότητας που δεν απειλείται πλέον και συγχρόνως την ελαχιστοποίηση ή και παράβλεψη των ανάλογων εγκλημάτων που τελούνται στο ιστορικό παρόν.

Το τέλος της εβραϊκής νεωτερικότητας αντί να καταργήσει την εβραϊκή ιδιαιτερότητα, της έδωσε μια νέα παράδοξη και εγγενώς αντιφατική τροπή: ένας κόσμος που θέλει να παρουσιάζεται όλο και πιο εκκοσμικευμένος και όλο και πιο παγκοσμιοποιημένος και υπερεθνικός, έχει ως σκληρό αξιακό του πυρήνα την ασυλία του πλέον ακραίου εθνικισμού που έχει εμφανιστεί παγκοσμίως, ο οποίος μάλιστα, παρά την κοσμικότητά του, δεν έχει άλλο θεμέλιο παρά την Βίβλο.