Οι Έλληνες του 1940 δεν τρυπώνανε στα υπόγεια

«Αι ιταλικαί στρατιωτικαί δυνάμεις προσβάλλουσιν από της 05:30 ώρας της σήμερον τα ημέτερα τμήματα προκαλύψεως της Ελληνοαλβανικής Μεθορίου. Αι ημέτεραι δυνάμεις αμύνονται του Πατρίου εδάφους». Οι παραπάνω γραμμές, το πρώτο λιτό πολεμικό ανακοινωθέν, συμπυκνώνουν την πρώτη πράξη για τον Ελληνοϊταλικό πόλεμο του 1940-41. Είχε προηγηθεί η επίδοση τελεσιγράφου από τον Ιταλό Πρέσβη στην Αθήνα, Εμμανουέλε Γκράτσι, στον Μεταξά και η απόρριψη του από τον τελευταίο, γεγονός που συνεπαγόταν την κήρυξη πολέμου από την Ιταλία.

Στις παρακάτω γραμμές δεν θα ασχοληθούμε με τα λίγο-πολύ γνωστά γεγονότα του ελληνοϊταλικού πολέμου, αλλά με ορισμένες πτυχές του που δεν είναι και τόσο γνωστές. Για παράδειγμα, πώς αντιμετώπισαν οι Αθηναίοι την κήρυξη του πολέμου; Τι μέτρα πάρθηκαν για να αντιμετωπίσουν πιθανή αεροπορική επιδρομή; Πόσο υπάκουοι και πειθαρχημένοι αποδείχθηκαν οι πολίτες στις οδηγίες των αρχών; Τι ήταν η Παθητική Αεράμυνα;

Είναι γεγονός, ότι οι αεροπορικοί βομβαρδισμοί χρησιμοποιήθηκαν ως μέσο κατατρομοκράτησης των άμαχων πληθυσμών και κάμψης του ηθικού του, καθ’ όλη τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και ιδιαίτερα προς το τέλος του. Από τον κανόνα αυτό δεν εξαιρέθηκε ούτε η Ελλάδα. Το υπ’ αριθμόν 2 πολεμικό ανακοινωθέν (απόγευμα της 28ης Οκτωβρίου) ανέφερε, μεταξύ άλλων, ότι «βόμβαι ριφθείσαι επί της πόλεως Πατρών, έσχον θύματα εκ του αμάχου πληθυσμού».

Την επόμενη μέρα (29.10.1940), οι ελληνικές εφημερίδες έγραφαν ότι «ιταλικά αεροπλάνα εβομβάρδισαν τον άμαχον πληθυσμόν των Πατρών με θύματα 50 νεκρούς και 100 τραυματίας» (Ακρόπολις, 29.10.1940). Ήταν ο πρώτος βομβαρδισμός αμάχων της ελληνοϊταλικής σύγκρουσης και είναι αλήθεια ότι βρήκε απροετοίμαστο τον πληθυσμό της συγκεκριμένης πόλης. Ορισμένες μαρτυρίες κάνουν λόγο για πολίτες που, αντί να τρέχουν στα καταφύγια, παρατηρούσαν αμέριμνοι τα εχθρικά αεροπλάνα.

Η Παθητική Αεράμυνα

Ο βομβαρδισμός της Πάτρας αφύπνισε τα αντανακλαστικά των κρατικών αρχών, δίνοντας ιδιαίτερη βαρύτητα στην οργάνωση της Αεράμυνας, η οποία διακρινόταν σε τρεις κατηγορίες: την ενεργό (επίγειες και εναέριες μονάδες αεράμυνας), την παθητική (προληπτικά μέτρα προστασίας από αεροπορικούς βομβαρδισμούς) και την Υπηρεσία Γενικής Ασφάλειας Αέρος.

Η Παθητική Αεράμυνα είναι αυτή που θα μας απασχολήσει. Κατά αρχάς, από τα ξημερώματα της 28ης Οκτωβρίου, με εντολή του Μεταξά, η χώρα τέθηκε «εις κατάστασιν αεραμύνης και πολιορκίας» (Ακρόπολις, 29.10.1940). Ακολούθησε, τηλεγράφημα του υφυπουργού Ασφαλείας, Κωνσταντίνου Μανιαδάκη, προς «απάσας αρχάς παθητικής αεραμύνης», στο οποίο ζητούσε:

• Την κατάργηση παντελώς των εξωτερικών φώτων στις οδούς, πλατείες, λιμάνια και καταστήματα.
• Την υποχρέωση των ενοίκων πάσης φύσεως οικοδομών να καλύψουν τα παράθυρα, τους φωταγωγούς και τους φεγγίτες των οικιών τους.
• Την επιβολή, σε περίπτωση συναγερμού, πλήρους συσκότισης κάθε ακινήτου.
• Την παραχώρηση στις αστυνομικές αρχές της ευθύνης να προμηθεύσουν με «κηρία, λυχνίας πετρελαίου ή ελαίου και λοιπά πρόχειρα φωτιστικά μέτρα» τους πολίτες.
• Τέλος, την πειθάρχηση των οδηγών στην οδηγία να καλύψουν τα φώτα των οχημάτων τους σε σκούρα χρώματα.

«Στάμνα προς πώλησιν»

Παράλληλα, με τα παραπάνω μέτρα, πάρθηκαν όλα τα αναγκαία μέτρα προστασίας, τα οποία θα τους επέτρεπαν να αντιμετωπίσουν αεροπορικές επιδρομές. Ειδικότερα, η Εταιρεία Υδάτων με ανακοίνωσή της είχε ζητήσει από τους Αθηναίους να συλλέξουν όσο το δυνατόν μεγαλύτερες ποσότητες νερού για να αποφύγουν τον κίνδυνο της λειψυδρίας, σε περίπτωση που πλήττονταν οι υδραγωγοί που τροφοδοτούσαν την πρωτεύουσα.

Παρατηρήθηκε, μάλιστα, το φαινόμενο να μην υπάρχει το βράδυ της 28ης Οκτωβρίου «στάμνα προς πώλησιν λόγω της σημειωθείσης ζητήσεώς των» (Ακρόπολις, 29.10.1940). Το υφυπουργείο Αγορανομίας εξέδωσε ανακοίνωση με την οποία προέτρεπε τους πολίτες να μην προβαίνουν σε προμήθεια υπερβολικών ποσοτήτων τροφίμων, ώστε να μη δημιουργηθούν ελλείψεις στην αγορά, αλλά να αγοράζουν με βάση τις καθημερινές τους ανάγκες.

Στην ίδια ανακοίνωση γινόταν λόγος ότι τα καταστήματα δεν θα έκλειναν. Από τις πρώτες κινήσεις που έγιναν ήταν και το άνοιγμα των καταφυγίων, τα οποία όμως, όπως πληροφορούμαστε, δεν χρησιμοποιήθηκαν ευρέως τις πρώτες μέρες από τον άμαχο πληθυσμό, διότι «δεν εσημειώθη επιδρομή».

Με αρκετή ειρωνεία ο Τύπος σχολίαζε το γεγονός ότι «οι απόγονοι των τρωγλοδυτών των Απεννίνων […] δεν φάνηκαν χθες επάνω από τον ουρανό του άστεως που τους έμαθε γράμματα, τέχνας και πολιτισμόν» (Ακρόπολις, 30.10.1940). Τα ιταλικά αεροπλάνα, τα «κοράκια του Μουσολίνι», όπως ανέφερε χαρακτηριστικά η εφημερίδα, ξεθύμαναν σε άλλες ελληνικές πόλεις.

Ενθουσιασμός των Αθηναίων

Με αρκετή ειρωνεία ο Τύπος σχολίαζε το γεγονός ότι «οι απόγονοι των τρωγλοδυτών των Απεννίνων […] δεν φάνηκαν χθες επάνω από τον ουρανό του άστεως που τους έμαθε γράμματα, τέχνας και πολιτισμόν» (Ακρόπολις, 30.10.1940). Τα ιταλικά αεροπλάνα, τα «κοράκια του Μουσολίνι», όπως ανέφερε χαρακτηριστικά η εφημερίδα, ξεθύμαναν σε άλλες ελληνικές πόλεις. Ωστόσο, οι Αθηναίοι φαινόταν να μην είχαν καταλάβει τι είχε συμβεί ή να αντιμετώπιζαν την κήρυξη του πολέμου με ενθουσιασμό!

Συγκεκριμένα, ο τύπος των ημερών εκείνων έγραφε ότι οι πολίτες της πρωτεύουσας δεν υπάκουσαν στην «απόφασιν περί σβέσεως των φώτων και καλύψεως των παραθύρων των είτε δια χάρτου σκοτεινού χρώματος – κυανού ή μαύρου – ή δια κουβερτών ή και δια παραπετασμάτων σκοτεινού χρώματος καλώς εφηρμοζομένων επί των παραθύρων […] παρετηρήθη επίσης ότι σχεδόν ουδέν των καταστημάτων: ζαχαροπλαστεία, καφενεία, εστιατόρια, ταβέρνες κλπ υπήκουσαν εις την εντολήν».

Δείτε για παράδειγμα πώς περιέγραφε ένας αρθρογράφος της Ακροπόλεως (31.10.1940) τις πρώτες ώρες της κήρυξης του πολέμου στην Αθήνα: «Όταν στις επτά το πρωί της περασμένης Δευτέρας ακούσθηκαν εντελώς αναπάντεχα οι σειρήνες του συναγερμού, οι Αθηναίοι πετάχθηκαν ξαφνιασμένοι από τα κρεβάτια τους, πρόβαλαν στα παράθυρά τους, ντύθηκαν γρήγορα-γρήγορα, βγήκαν από τα σπίτια τους, αλλά σχεδόν κανείς δεν πήγε να χωθή σε καταφύγιο. 

Κι’ όταν τρεις ώρες αργότερα, στις δέκα εσήμανε ο πρώτος στα ελληνικά χρονικά αντιαεροπορικός συναγερμός – οι δρόμοι ήταν κι’ έμειναν γεμάτοι από κόσμο, παρά την εμφάνισι των εχθρικών αεροπλάνων, παρά τους κρότους των αντιαεροπορικών κανονιών και παρά τους καπνούς των οβίδων που έσκαζαν στον αέρα […] στους Έλληνες δεν αρέσει διόλου να τρυπώνουνε στα υπόγεια κι’ όταν ακόμη κινδυνεύει η ζωή τους».

Απροθυμία, λοιπόν, να κατευθυνθούν, την ώρα του συναγερμού στα καταφύγια, ενώ μερικοί, μάλιστα, είχαν ανέβει σε ταράτσες και διερευνούσαν τον ορίζοντα, αναζητώντας τα εχθρικά αεροπλάνα. Μόνο η βουή των εφέδρων στρατιωτών, λόγω της επιστράτευσης, και τα βαμμένα μπλε παράθυρα των σπιτιών και των καταστημάτων, έδιναν την αίσθηση του πολέμου.

Ήταν οι μόνες πολεμικές εικόνες σε μια πόλη που η ζωή κυλούσε ακόμα ομαλά. Γενικότερα, επικρατούσε ένα κλίμα “απειθαρχίας” και ενθουσιασμού, απόρροια και των πρώτων ειδήσεων από το πολεμικό μέτωπο. Οι σιδηροδρομικοί σταθμοί δεν είχαν λάβει μέτρα συσκότισης. Το ίδιο ίσχυε και για τα μέσα μαζικής μεταφοράς, τα οποία κυκλοφορούσαν με τους προβολείς τους αναμμένους.

«Ουδέ ακτίς φωτός»

Παρ’ όλα αυτά, όσο περνούσαν οι ημέρες και λόγω δεύτερου βομβαρδισμού της Πάτρας (30.10.1940), οι Αθηναίοι έσπευσαν να συμμορφωθούν προς τις οδηγίες των αρχών. Για παράδειγμα, όπως έγραφε η εφημερίδα Ακρόπολις, «χρυσές δουλειές έκαμαν οι χαρτοπώλαι και στα συνοικιακά μικρομάγαζα δεν έμεινε φύλλο για φύλλο χαρτιού μπλε. Και δεν έμεινε ακόμα κουβέρτα, μπατανία, κιλίμι, σκούρο ύφασμα που να μη σηκώθηκε ως είδος λαβάρου και τείχους αμύνης κατά των κορακιών του Ντούτσε».

Κίνηση και συνωστισμός δημιουργήθηκε και στα υαλοπωλεία. «Κανάτια, λαγήνια, γυάλινα, πήλινα, Αιγηνίτικα, Αθηναϊκά, κάθε λογής σκεύος τέλος αγοράζεται για να πάρη το απόθεμα νερού» σύμφωνα με την Εταιρεία Υδάτων. Συσκότιση, απαγόρευση κυκλοφορίας, αλλαγές στα δρομολόγια των συγκοινωνιακών μέσων, σειρήνες συναγερμού, συνωστισμός στα καταφύγια και περιορισμοί στην κατανάλωση των τροφίμων συνέθεταν το σκηνικό μιας νέας πραγματικότητας στην οποία έπρεπε να πειθαρχήσουν.

Εν τούτοις, οι εκκλήσεις των αρχών, αναφορικά με την τήρηση των μέτρων συσκότισης, συνεχίστηκαν. Πρότρεπαν, λοιπόν, τους πολίτες να καλύπτουν τα παράθυρα των οικιών και των καταστημάτων με αδιαφανή παραπετάσματα, «ώστε ουδέ ακτίς φωτός να μη διαχέεται έξωθι, δυναμένη να καθοδηγήση τους νυχτερινούς επιδρομείς εις την ανεύρεσιν και επισήμανσιν του στόχου των». Προτεινόταν, επίσης, τη χρήση εσωτερικών λύχνων ή κεριών, ενώ το κλείσιμο των παραθυρόφυλλων δεν αποτελούσε μέτρο προστασίας.

Σύμφωνα με το υφυπουργείο Δημόσιας Ασφαλείας, τα μέτρα συσκότισης ίσχυαν και για τους οδηγούς αυτοκινήτων, αμαξών, διτρόχων, τροχιοδρομικών οχημάτων και ιππήλατων, οι οποίοι ευθύς μόλις δινόταν το σήμα ενδεχόμενης επιδρομής έπρεπε να σπεύσουν στα καταφύγια.

Απαγορευόταν, ακόμη, η χρήση προβολέων ή φανών, ενώ «τα εν κινήσει ευρισκόμενα συγκοινωνιακά μέσα, δέον να φέρωσιν οπίσθιον φανόν ερυθρού φωτός». «Σκεπάστε τα φανάρια σας», προέτρεπαν με επιτακτικό τρόπο οι εφημερίδες τους αναγνώστες τους (Ακρόπολις, 29.10.1940).

Οι βομβαρδισμοί εντείνονται

Στις 2 Νοεμβρίου, ο τύπος δημοσίευσε ανακοίνωση του υφυπουργού Δημοσίας Ασφαλείας, στην οποία γινόταν λόγος ότι την προηγούμενη ημέρα είχαν βομβαρδιστεί από τα «κοράκια του Μουσολίνι», ο Πειραιάς, η Θεσσαλονίκη, η Λάρισα, η Κέρκυρα, τα Χανιά, η Κόρινθος, το Μέτσοβο, η Κόρινθος, τα Μέγαρα, η Καστοριά, η Θήβα, Ρέθυμνο.

«Γενικώς ουδείς στρατιωτικός στόχος εβλήθη. Όλαι αι επιδρομαί εστράφησαν εναντίον του αμάχου πληθυσμού και των γυναικοπαίδων». Συνολικά, υπήρξαν 90 φονευθέντες και 209 τραυματίες, ενώ οι περισσότεροι θάνατοι οφείλονταν σε μη συμμόρφωση με τις αρχές της Παθητικής Αεράμυνας. Είχε προηγηθεί ο βομβαρδισμός του Ρίου και της Ναυπάκτου στις 30 Οκτωβρίου.

Εν τέλει, η Αθήνα (όχι ο Πειραιάς) δεν βομβαρδίστηκε από τους Ιταλούς, αλλά ούτε και από τους Γερμανούς, κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Κατά πάσα πιθανότητα, την έσωσε η αρχαιολογική της αξία, διότι, όπως έγραφε ο τύπος της εποχής, «πόλη με την αρχαιολογική αξία των Αθηνών, θεωρούνταν ανοχύρωτη».