Οι σημερινοί πόλεμοι και η αιώνια ειρήνη του Καντ
06/12/2024«Καμία συνθήκη ειρήνης δεν είναι έγκυρη και βιώσιμη όταν, σιωπηρά, διατηρεί αιτίες μελλοντικού πολέμου». (Ιμάνουελ Καντ, Προς την Αιώνια Ειρήνη).
Στην Θεογονία του Ησίοδου, από τα γενεσιουργά κείμενα της διαμόρφωσης της Ελληνικής κοσμοαντίληψης, η Ειρήνη προκύπτει καρπός του γάμου του Δια με την Θέμιδα. Αποτελεί την τρίτη κόρη αυτού του γάμου. Ίσως ο Μύθος δηλoί ότι κατά την διαδικασία εδραίωσης της κοσμικής τάξης, της Ειρήνης προηγούνται – προϋποτίθενται, η Ευνομία και η Δίκη.
Το περίφημο έργο του Καντ, “Προς την Αιώνια Ειρήνη” δημοσιεύθηκε στα 1795. Όμως ποτέ δεν έπαψε να είναι επίκαιρο και σήμερα παραμένει περισσότερο επίκαιρο παρά ποτέ. Έργο γραμμένο σε μορφή “συνθήκης ειρήνης”, με προκαταρκτικά άρθρα, οριστικά άρθρα και προσαρτήματα, ακόμα και ένα “μυστικό άρθρο”. Αποτελεί, έργο που συμπυκνώνει την, μέχρι το 1795, πνευματική πορεία του Κaντ, στους τομείς της φιλοσοφίας τις ιστορίας, της φιλοσοφίας του δικαίου, την φιλοσοφία της θρησκείας, τις απόψεις του για την φύση. Έργο που επηρέασε την πορεία της ανθρώπινης σκέψης στους ως άνω τομείς αλλά και στην θεωρία των Διεθνών Σχέσεων, και των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Επηρέασε επίσης την πανανθρώπινη ελπίδα, το όραμα, και την προσπάθεια οικοδόμησης οικουμενικών θεσμών στην υπηρεσία αποτροπής του πολέμου και εμπέδωσης της ειρήνης.
Η σημερινή καθολική απαξίωση του ΟΗΕ, θεσμού ριζωμένου στην Καντιανή παρακαταθήκη, οι εν εξελίξει γενοκτονίες και οι κίνδυνοι χρήσης πυρηνικών όπλων, μαρτυρούν την ανάγκη ριζικού αναστοχασμού στα αίτια που καθιστούν την ανθρωπότητα αθεράπευτα δέσμια του πολέμου. Οι συνεχιζόμενες στον 21ο αιώνα τραγικές αδυναμίες της Ευρώπης να θεμελιώσει μια αρμονική ενότητα των λαών της, να απαλλαγεί από την ενδημική αδελφοκτονία της, καθιστά τους προβληματισμούς του Καντ, στην Αιώνια Ειρήνη, αδήριτα αναγκαίους. Το κάλεσμα του Καντ για την ειρήνη, γραμμένο πριν από τον πρώτο και πριν από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Ή μάλλον σωστότερα γραμμένο πριν από τον πρώτο και τον δεύτερο μεγάλο ευρωπαϊκό εμφύλιο, παραμένει πολυεπίπεδη, πανευρωπαϊκή και πανανθρώπινη πρόκληση.
Πρόκληση αναγνώρισης της τραγικής απουσίας της αναγκαίας πολιτικής ηγεσίας. Αναγνώριση της απουσίας πνευματικής ηγεσίας ικανής να σταθεί, με κύρος και “επίγνωση λόγου αληθείας και λογικής”, απέναντι στις κατεστημένες ευρωπαϊκές εξουσίες, που συνεχίζουν να βυθίζουν την Ευρώπη σε φαύλο κύκλο παρακμής και περιθωριοποίησης. Την ανυπαρξία πνευματικής ηγεσίας ικανής να σταθεί υπεύθυνα, αφυπνιστικά, μπροστά στους Ευρωπαϊκούς λαούς και να τους καλέσει σε ανάταση.
Το αιματοποτισμένο 2024, κατά τραγικό τρόπο, η παγκόσμια πανεπιστημιακή κοινότητα γιόρτασε τα 300 χρόνια από την γέννηση του Καντ. Συνέδρια οργανώθηκαν στο Βερολίνο, στην Βόννη, στην Βαρκελώνη 17-19/9/2024, στην Αθήνα 29/11/-1/12/2024, στα Γιάννενα 3-4 /7/2024. Ιδιαίτερα εντυπωσιακό και πλούσιο πρόγραμμα εκδηλώσεων στην γενέτειρα πόλη του, το Καλίνινγκραντ, ρώσικη περιοχή από το 1945 με την Συνθήκη του Πότσδαμ, ανάμεσα στην Πολωνία και την Λιθουανία. Περιοχή που φιλοξενεί τον Ρώσικο στόλο της Βαλτικής και αποτελεί την περισσότερο στρατιωτικοποιημένη πόλη – περιοχή της Ευρώπης. Όμως το συγκεκριμένο έργο του Καντ δεν απασχόλησε τον ακαδημαϊκό διάλογο.
Η αρπαγή της Πολωνίας και της Ολλανδίας
To 1795, έτος δημοσίευσης της “Διαρκούς Ειρήνης”, υπήρξε έτος απόλυτης απουσίας ειρηνικών προθέσεων και ιδεωδών στους εξουσιάζοντες-κυβερνώντες την Ευρωπαϊκή ήπειρο. Αποτελεί έτος απουσίας αξιόπιστης υπογραφής συνθηκών ειρήνης. Ενώ αφθονούν οι διακρατικές συνθήκες και υποκριτικές διακηρύξεις. Η κυνικότητα, η αναξιοπιστία, η ασυνέπεια, χαρακτηρίζουν τις διακρατικές σχέσεις τόσο των αυταρχικών αυτοκρατοριών της εποχής, όσο και της Γαλλίας της Γαλλικής Επανάστασης. Προφανώς αυτό το κλίμα ωθεί τον Καντ να γράψει το διαχρονικής σημασίας έργο του.
Το 1795 είναι επιπλέον το έτος του τρίτου διαμελισμού της Πολωνίας. Διαμελισμού της μεταξύ της Ρωσίας, της Πρωσίας και της Αυστρίας, αλλά και κατάργησης της εθνικής- κρατικής της ύπαρξης. Κατάργησης που διατηρήθηκε μέχρι τα 1918, θεμελίωσε τον Πολωνικό Εθνικισμό και “στοίχειωσε” ανεπανόρθωτα, από τότε μέχρι σήμερα, τις σχέσεις της Πολωνίας με την Ρωσία και την Γερμανία. Είχαν προηγηθεί ο δεύτερος διαμελισμός της Πολωνίας μεταξύ της Ρωσίας και της Πρωσίας που περιόριζε την Πολωνία στο 1/3 της επικράτειας της στα 1792 και ο πρώτος διαμελισμός του 1772.
Τραγικά αποκαλυπτικό φαινόμενο του επικρατούντος απόλυτου κυνισμού, στις Ευρωπαϊκές διακρατικές σχέσεις, αποτελεί το γεγονός της Πρωσο-Πολωνικής Συμμαχίας στις 29 Μάρτιου του 1790, δυο χρόνια πριν από τον Ρώσο-Πρωσικό διαμελισμό της Πολωνίας. Συμμαχίας που προέβλεπε σεβασμό της εδαφικής ακεραιότητας της Πολωνίας, αμοιβαία υποστήριξη σε περίπτωση στρατιωτικής απειλής. Στρατιωτική υποστήριξη σε περίπτωση επίθεσης. Ως αφορμή για τον διαμελισμό της Πολωνίας χρησιμοποιήθηκαν οι Πολωνικές, πρωτοπόρες για την εποχή τους, θαρραλέες, ριζοσπαστικές συνταγματικές μεταρρυθμίσεις, που, ανησύχησαν την Ρωσική αυτοκρατορία, το Πρωσικό Βασίλειο και την Αυστρία, προφανώς όμως άρεσαν στον φιλόσοφο του διαφωτισμού Καντ. Έτσι οι “απειλούμενοι” προχώρησαν στην άμεση αντιμετώπιση του μεταρρυθμιστικού κινδύνου αλλά και στην κατάλυση της Πολωνίας ως γενεσιουργού αιτίου της απειλής.
Το 1795 είναι, τέλος, το έτος που η επαναστατημένη Γαλλία θα προβεί στην κατάλυση της Ολλανδικής Δημοκρατίας, κρατικής υπόστασης εδραιωμένης από τα 1579 και θεωρούμενης μιας από τις πρώτες ομοσπονδιακές δημοκρατίες της Ευρώπης. Η αντικατάσταση της Ολλανδικής Δημοκρατίας με την αποκληθείσα Δημοκρατία της Βαταβίας, κρατικό μόρφωμα δορυφόρο της Γαλλίας, η επιβολή σε αυτήν της συνθήκης ειρήνης της Χάγης του 1795, «οικονομικά εξουθενωτική και εδαφικά σφαγιαστική», υπήρξαν σαφή δείγματα γραφής της “απελευθερωτικής” εξωτερικής πολιτικής της επαναστατημένης Γαλλίας.
Επίσης η εκ μέρους της Γαλλικής επαναστατικής κυβέρνησης δημιουργία, στα 1794, επιτροπής ειδικών για την συστηματική αρπαγή των αξιολογότερων καλλιτεχνικών θησαυρών από τις “απελευθερωνόμενες” ευρωπαϊκές χώρες, αρπαγή που επιχειρήθηκε να νομιμοποιηθεί και με την υπογραφή συνθηκών, αφαιρεί το φωτοστέφανο του ελευθερωτή από την Γαλλική επανάσταση και αποκαλύπτει την κεφαλαιοποίηση της επαναστατικής ιδεολογίας από τον Γαλλικό επεκτατισμό. Από αυτήν την μεθοδική αρπαγή, πανευρωπαϊκών διαστάσεων, συγκροτήθηκε ο πλούτος του Μουσείου του Λούβρου αλλά και περιφερειακών Γαλλικών μουσείων.
Ο τρόπος που μετεξελίχθηκε και “μεγαλούργησε”, κατά τους Ναπολεόντειους πολέμους, αυτή η επιτροπή, αποκαλύπτει την εργαλειοποίηση και του περίφημου «διατάγματος της αδελφότητας» του 1792 , που κήρυττε την αδελφότητα του Γαλλικού λαού και κράτους, σε κάθε λαό, που θα έπαιρνε τα όπλα ενάντια στην αυταρχική του διακυβέρνηση. Καλούσε σε επανάσταση τους λαούς της Ευρώπης, Το «διάταγμα της αδελφότητας» ήταν απλά ιδεολογικό εργαλείο επεκτατικήw πολιτικής και εξασφάλισης επιρροής.
Ο Καντ πάντα επίκαιρος
Απέναντι σε αυτήν την βαρβαρότητα, κυνικότητα και υποκρισία ήταν επόμενο ο Καντ να σταθεί όπως στάθηκε και να απαντήσει όπως απάντησε με το υπέροχο, θαμμένο στην λήθη αλλά πάντα επίκαιρο “Προς την αιώνια ειρήνη”.
Μετά από δυο μεγάλους ευρωπαϊκούς εμφυλίους πολέμους, η Ευρώπη αρνείται να κάνει την ιστορία της συνείδηση. Αρνείται να υπερβεί την ενδημική αδελφοφαγία της. Αρνείται να ανοικοδομήσει τον εαυτό της σε μια Ευρώπη ισονομίας, ισηγορίας, ισοπολιτείας, αδελφότητας των λαών της . Μετά την άνοδο των πρώην ευρωπαϊκών αποικιών σε υπερδυνάμεις, η Ευρώπη αποκαλύπτεται χωρίς ένστικτο αυτοσυντηρησης.
Σε αυτήν την τελικά ανεπίδεκτη μαθήσεως μητρόπολη του διαφωτισμού ίσως είναι αναγκαία η επιστροφή σε κάποιες από τις μεγάλες μορφές του διαφωτισμού της. Το “Προς την διαρκή Ειρήνη” του Καντ αξίζει πιστεύω την διαρκή προσοχή και μελέτη μας. Θα επανέλθουμε.