Οι τέσσερις δοξασίες της παγκοσμιοποίησης που σκότωσε(;) ο Covid-19

Η πανδημία έχει κάτι πολύ σοβαρό να μας διδάξει. Ο Covid-19 έχει ήδη διαλύσει την αυταπάτη της μεταπολεμικής γενιάς, ότι η ανθρωπότητα έχει αφήσει οριστικά πίσω της αυτά που προκαλούσαν καταστροφές στους προηγούμενους αιώνες. Αυτά δηλαδή που ουσιαστικά σφράγιζαν για αιώνες την Ιστορία, δηλαδή τους πολέμους και τις επιδημίες.

Μεταπολεμικά, ο πυρηνικός ανταγωνισμός επέβαλε την ειρήνη, έστω κι αν αυτή είχε τη μορφή του Ψυχρού Πολέμου. Αν και η ειρήνη ορισμένες φορές απειλήθηκε, σε γενικές γραμμές εδραίωσε την εντύπωση πως πόλεμοι, όπως οι δύο παγκόσμιοι του 20ου αιώνα, ανήκουν οριστικά στο παρελθόν. Πόλεμοι θα γίνονται, αλλά θα είναι περιφερειακοί και δεν θα αγγίζουν τον Δυτικό άνθρωπο.

Προς το παρόν η εντύπωση αυτή επιβεβαιώνεται, αλλά διανύουμε μεταβατική περίοδο. Η σταθερή διολίσθηση από το μεταψυχροπολεμικό “μονοπολικό” διεθνές σύστημα σε ένα ολοένα και πιο ασταθές, και δυνάμει άναρχο, πολυπολικό διεθνές σύστημα ενδέχεται να διαψεύσει μελλοντικά την πρώτη αυτή βεβαιότητα. Είναι ορατό δια γυμνού οφθαλμού ότι παραλλήλως με τις αντιθέσεις των μεγάλων δυνάμεων εκδηλώνονταi με ενεργό τρόπο και οι τοπικές αντιθέσεις, οι οποίες δημιουργούν αντιφατικά μέτωπα συμμαχιών, γεγονός που εντείνει τη γεωπολιτική ρευστότητα.

Μία δεύτερη αυταπάτη είναι ότι η ανθρωπότητα δεν απειλείται πλέον από φονικές πανδημίες. Κάποιου είδους επιδημίες, βεβαίως, θα εκδηλώνονται κάθε τόσο, αλλά, λόγω της εξέλιξής της, η επιστήμη θα παρεμβαίνει γρήγορα και θα τις θέτει υπό έλεγχο, χωρίς ουσιαστικά να διασαλεύεται η καθημερινότητα τουλάχιστον του δυτικού ανθρώπου. Αυτό σε γενικές γραμμές είχε συμβεί και με τις προηγηθείσες επιδημίες. Μπορεί όλες αυτές να άφησαν πίσω τους νεκρούς, αλλά δεν στάθηκαν ικανές να ανατρέψουν έστω και προσωρινά την κανονικότητα του τρόπου ζωής.

Ο Covid-19 ήλθε να διαλύσει κατά τρόπο εκκωφαντικό αυτή την αυταπάτη. Τα όσα ζει η ανθρωπότητα από τους πρώτους μήνες του 2020 είναι πρωτόγνωρα, σχεδόν εφιαλτικά. Δεν έχουν προηγούμενο στην Ιστορία. Αν κάποιος έλεγε το 2019 αυτό που συμβαίνει από τις αρχές του 2020 μέχρι σήμερα, θα τον θεωρούσαν τρελό. Κι όμως, ζήσαμε και συνεχίζουμε να ζούμε αυτό που θεωρούσαμε απίθανο να συμβεί.

Ο Covid-19 και η “ανοσία της αγέλης”

Έχοντας πλέον και την πείρα των πρώτων κυμάτων, φάνηκε ποια ήταν η κατάληξη των χωρών που αρχικά είχαν επιλέξει την “ανοσία της αγέλης”, δηλαδή να μη λάβουν δραστικά μέτρα. Πλήρωσαν ακριβά σε ζωές την επιλογή τους. Η Ελλάδα ήταν αρχικά τυχερή. Το γεγονός ότι στην Ιταλία η πανδημία βρισκόταν, χρονικά, μία φάση μπροστά, ήταν ένας παράγοντας που ώθησε την κυβέρνηση Μητσοτάκη να λάβει χωρίς καθυστέρηση δραστικά περιοριστικά μέτρα.

Κατ’ αυτόν τον τρόπο πέτυχε να μην έχουμε ανεξέλεγκτη εξάπλωση του ιού κατά τη διάρκεια του πρώτου κύματος. Η ασφυκτική οικονομική πίεση, όμως, σε συνδυασμό με τις αισιόδοξες εκτιμήσεις στις αρχές του καλοκαιριού 2020, ώθησαν την κυβέρνηση να ανοίξει τη χώρα, με σκοπό να μετριάσει κάπως το αναπόφευκτο βαρύ πλήγμα στον τουρισμό και κατ’ επέκταση συνολικά στην οικονομία.

Η καλοκαιρινή χαλάρωση στο επίπεδο και των διοικητικών μέτρων και της ψυχολογίας των πολιτών οδήγησε στην αναζωπύρωση της πανδημίας με την εκτόξευση και των κρουσμάτων και των θανάτων. Και αυτό, παρότι οι ειδικοί επιστήμονες μιλούσαν για δεύτερο κύμα, πιθανότατα πιο έντονο και πιο θανατηφόρο. Αυτό συνέβη και στην Ελλάδα. Από τότε, βιώνουμε δύσκολες ημέρες και για την οικονομία και για την κοινωνία. Και παρά τον μαζικό εμβολιασμό, τα γεγονότα δείχνουν, ότι λόγω των μεταλλάξεων δεν θα ξεμπερδέψουμε εύκολα με τον κορονοϊό.

Η αλήθεια αυτή δεν έχει απλώς φιλοσοφικό χαρακτήρα. Έχει και πολύ πρακτικό. Tο πρώτο μεγάλο δίδαγμα από την πανδημία του Covid-19 είναι ότι τα κράτη οφείλουν να έχουν γρήγορα αντανακλαστικά, ένα ισχυρό σύστημα δημόσιας υγείας και δυνατότητα προμήθειας των αναγκαίων υλικών, ώστε να μπορούν να προστατεύσουν τον πληθυσμό τους. Είναι αληθές, ότι το νοσοκομειακό σκέλος των δημόσιων νοσοκομείων στην Ελλάδα είναι απαράδεκτο, με αποτέλεσμα πολλοί να καταφεύγουν στα ιδιωτικά. Στα δύσκολα, όμως, είναι ο δημόσιος τομέας που σήκωσε και σηκώνει όλο το βάρος. Αυτό ας μην το ξεχάσουμε όταν θα περάσει η μπόρα.

Το come back του κράτους

Η πανδημία ήλθε να διαλύσει και μία τρίτη ιδεοληψία: ότι πρέπει να οδηγηθούμε σε ένα συρρικνωμένο κράτος, ανίκανο να εμποδίζει τον καλπασμό της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, όπως κηρύττουν οι ιεροφάντες του νεοφιλελευθερισμού. Η κριτική τους ότι το κράτος είναι εγγενώς γραφειοκρατικό, αντιπαραγωγικό και αναποτελεσματικό έχει δόση αληθείας. Αυτό δεν σημαίνει, ωστόσο, ότι δικαιώνεται η συνταγή τους “πονάει κεφάλι, κόβεις κεφάλι”.

Το κράτος έχει πράγματι την τάση να αναπτύσσει αυτά και άλλα κουσούρια, αλλά είναι αναντικατάστατο. Αυτό σημαίνει, λοιπόν, πως χρειάζεται να εξαντλούνται όλα τα περιθώρια για τη βελτίωσή του κι όχι να υποκαθίσταται από ιδιωτικές εταιρείες, οι οποίες στην ώρα της κρίσης, κατά κανόνα, σηκώνουν τα χέρια ψηλά. Το γεγονός ότι είναι ζωτική ανάγκη να υπάρχει ένα ισχυρό κι αποτελεσματικό κράτος αποδεικνύεται ακριβώς όταν εκδηλώνεται κάθε είδους κρίση, φυσική καταστροφή, πανδημία ή και αμιγώς οικονομική κρίση.

Ας θυμηθούμε τι συνέβη στις ΗΠΑ, στην μητρόπολη του άκρατου καπιταλισμού το 2008. Οι νεοφιλελεύθεροι τραπεζίτες, που κατηγορούσαν το κράτος ότι με τον περιορισμένο ρυθμιστικό ρόλο του αποτελούσε εμπόδιο στις δουλειές τους (καζινο-καπιταλισμός), στη δύσκολη στιγμή έτρεξαν στο κράτος για να τους διασώσει. Και τους διέσωσε. Το γεγονός ότι μόλις ξεπεράστηκε η κρίση επανέλαβαν τα ίδια καμώματα δεν αλλάζει τα πράγματα.

Στην Ελλάδα, όπως και στις άλλες χώρες, το κράτος καλύπτει όσο γίνεται το βαρύτατο οικονομικό κόστος που έχουν προκαλέσει τα περιοριστικά μέτρα για την αντιμετώπιση της πανδημίας. Το come back του κράτους διαλύει ιδεοληψίες, οι οποίες τα προηγούμενα χρόνια είχαν αναγορευθεί σε αναμφισβήτητη συμβατική σοφία.

Οι μάσκες και η παγκοσμιοποίηση

Η πανδημία διέλυσε και μία τέταρτη ιδεοληψία, ότι το απολύτως ελεύθερο εμπόριο στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης είναι η άριστη οικονομική λύση. Επ’ αυτού θα είχα πολλά να πω, αλλά ας περιοριστώ σε μία πτυχή που την βιώσαμε κατά τη διάρκεια του πρώτου κύματος. Ποιος δεν θυμάται τον Τσιόδρα και άλλους επιδημιολόγους την άνοιξη του 2020 να λένε, ότι οι μάσκες δεν είναι αναγκαίες για τους απλούς πολίτες, επικαλούμενοι αστεία επιχειρήματα;

Ο λόγος που τότε έλεγαν τα ακριβώς αντίθετα από αυτά που είπαν μετά είναι απλός: εκείνες τις ημέρες δεν υπήρχε απόθεμα από μάσκες, ούτε καν από αντισηπτικά. Χρησιμοποιούσαν, λοιπόν, την επιστημονική αυθεντία τους για να “παραμυθιάσουν” και έτσι να κατευνάσουν τους απλούς πολίτες, που δικαιολογημένα έψαχναν τρόπους να προστατευθούν από τον Covid-19.

Γιατί, όμως, ακόμα και υπεραναπτυγμένες δυτικές χώρες, δεν είχαν αποθέματα ή έστω δεν μπορούσαν άμεσα να κατασκευάσουν μάσκες και αναπνευστήρες; Η απάντηση είναι, επίσης, απλή: Τα υλικά αυτά, χαμηλής τεχνολογίας, αλλά ζωτικής σημασίας για τη δημόσια υγεία, είχαν καταλήξει να κατασκευάζονται σχεδόν αποκλειστικά στην Κίνα και σε κάποιες άλλες χώρες χαμηλού εργατικού κόστους. Έτσι βρέθηκε ο Δυτικός Κόσμος την άνοιξη του 2020 να εκλιπαρεί τους Κινέζους για κάποιο φορτίο με μάσκες και αναπνευστήρες.

Το πάθημα θα έπρεπε να έχει γίνει μάθημα, αλλά φοβάμαι ότι θα επιστρέψουμε στα ίδια, όταν η υγειονομική κρίση θα αποτελεί παρελθόν και οι μνήμες από εκείνες τις ημέρες θα έχουν ξεθωριάσει στη συλλογική συνείδηση. Το μάθημα, ωστόσο, είναι ξεκάθαρο: Αναγκαία υλικά, όχι μόνο για τη δημόσια υγεία αλλά και για την άμυνα, αποκτούν σε ημέρες κρίσης ζωτική σημασία για μία χώρα. Ως εκ τούτου, το εάν θα κατασκευάζονται εγχωρίως ή θα εισάγονται, δεν πρέπει να αποφασίζεται με αποκλειστικό κριτήριο το κόστος.

Οι “σταυροφόροι” της άκρατης παγκοσμιοποίησης οφείλουν να προσγειωθούν στην πραγματικότητα, αν και ο ιδεολογικός “ταλιμπανισμός” τους μάλλον θα τους εμποδίσει να δουν το προφανές: όπως κατέδειξε και η πανδημία, όταν έρχεται η θύελλα, κάθε χώρα κοιτάζει πρώτα τον εαυτό της κι αυτό δεν πρόκειται να αλλάξει με νεοφιλελεύθερες ρητορείες.