Ποιες ηγετικές ομάδες του Ελληνισμού στρατεύτηκαν το 1821

Με αφορμή την περσινή επέτειο των 200 ετών από την Ελληνική Επανάσταση, το 1821 είχε κερδίσει πρόσκαιρα τα φώτα της δημοσιότητας. Καθημερινά διατυπώνονταν αστοιχείωτες γνώμες όπως, λόγου χάρη, ότι «οι Έλληνες περνούσαν μια χαρά ως ραγιάδες», πως «η Ελληνική Επανάσταση ξεκίνησε κατά τύχη» ή ότι «υπήρξε υπόθεση μιας περιθωριακής ελίτ», ακόμη ότι οι Έλληνες αποτέλεσαν «μια κακή εξαίρεση σε σύγκριση με το ευρωπαϊκό πρότυπο».

Αλλά αν αξίζουν κάτι αυτές οι απόψεις, είναι η χλεύη. Ας δούμε λοιπόν καλύτερα το θέμα. Η έκρηξη μιας επανάστασης σχηματίζει ένα νέο πολιτικό πεδίο πολυσχιδών και πολυεπίπεδων συγκρούσεων. Σε αυτό το πεδίο όλα παίζονται με όρους ισχύος κάθε μορφής. Στην Ελληνική Επανάσταση τα σώματα και τα μέσα πολέμου δεν ανήκαν σε προϋπάρχον κράτος για να ενσωματωθούν, όπως συνέβη εν πολλοίς στη Γαλλική και την Αγγλική Επανάσταση.

Συνεπώς, πρέπει να αναρωτηθούμε από πού προερχόταν η αρχική, τουλάχιστον, ισχύς, η οποία επέτρεψε στους Έλληνες να ξεκινήσουν και να διατηρήσουν την Επανάσταση. Για να αντιληφθούμε τις κοινωνικές πηγές αυτής της ισχύος είναι απαραίτητο να γυρίσουμε στην αφετηριακή απόφαση. Συγκεκριμένα, η Φιλική Εταιρεία προήλθε από τις οργανωμένες ενέργειες ελάχιστων ανθρώπων αρχικά και απέκτησε κοινωνικό εκτόπισμα μόνο αφότου άρχισαν (από το 1818), να οργανώνονται σε αυτήν διακεκριμένα μέλη των ελληνικών ηγετικών ομάδων.

Το γεγονός ότι ελάχιστοι Έλληνες αποφάσισαν το 1814 να συστήσουν μια πολιτική, συνωμοτική επαναστατική οργάνωση δεν αποτελούσε ελληνική ιδιαιτερότητα. Εκτός από την οργάνωση του Ρήγα Φεραίου, συγκροτούνταν στις ευρωπαϊκές κοινωνίες παρόμοιες οργανώσεις από την εποχή της Γαλλικής Επανάστασης. Ούτε και οι επαναστατικοί στόχοι της Φιλικής Εταιρείας αποτελούσαν κάποια πρωτοτυπία ελληνική.

Η Φιλική Εταιρεία

Από τη μικρή βαλκανική πολυεθνική αυτοκρατορία (την οποία επιδίωκε ο Ρήγας Φεραίος), η Φιλική Εταιρεία διατύπωσε ένα εθνικό σχέδιο, διεκδικώντας την ελευθερία και την ανεξαρτησία των Ελλήνων, στηριγμένων στις δικές τους δυνάμεις. Ακολούθησαν την πολιτική στρατηγική, την οποία είχε διατυπώσει ατελώς ο Κοραής και ολοκληρωμένα ο Ανώνυμος συντάκτης της “Ελληνικής Νομαρχίας” το 1806.

Η αναμφίλεκτη ιδιαιτερότητα των δράσεων της Φιλικής Εταιρείας, σε αντίθεση με άλλες επαναστατικές ομάδες εξαρχής ηττημένες (όπως εκείνες που ξέσπασαν σε ιταλικές περιοχές) ήταν ότι οι Έλληνες συνωμότες ξεκίνησαν, αλλά κατάφεραν και διατήρησαν το επαναστατικό τους εγχείρημα και τελικά η Επανάσταση επιβλήθηκε νικηφόρα. Και μάλιστα, όχι μόνο ενάντια στους Οθωμανούς, αλλά και σε αντίθεση με το πλαίσιο του σιδηρού συντηρητισμού των ευρωπαϊκών δυνάμεων της Ιερής Συμμαχίας.

Από την ιστορική έρευνα γνωρίζουμε την κοινωνική ιδιότητα 1.112 μελών της Φιλικής Εταιρείας έως τον Ιανουάριο του 1821. Από αυτά το 98% ανήκε σε ελληνικές ηγετικές ελίτ και σε όλες σχεδόν τις κλίμακες ισχύος στο εσωτερικό της κάθε ομάδας. Πρόκειται για 455 εμπόρους, από τους οποίους αρκετοί πολύ μεγάλοι κεφαλαιούχοι, 189 διανοουμένους, 134 πρωτεύοντες και δευτερεύοντες αρματολούς και 133 καραβοκυραίους (μεταξύ των οποίων όλοι σχεδόν οι εξέχοντες).

Επιπλέον υπήρχαν 145 προεστοί (στους οποίους περιλαμβάνονται μέλη από τις ισχυρότερες οικογένειες της Πελοποννήσου και της Ανατολικής Στερεάς), 34 αξιωματούχοι του κλήρου, από τους οποίους 12 επίσκοποι και μητροπολίτες (όχι το Ορθόδοξο Πατριαρχείο). Τέλος υπήρχαν 22 μέλη διάφορων επαγγελμάτων, όπως ο Στέφανος Στεφανόπουλος, ωρολογοτεχνίτης στην  Τρίπολη και ορισμένοι βιοτέχνες ενοικιαστές μπαρουτόμυλων στη Δημητσάνα και στο Μαυρίλο Φθιώτιδας.

Ήρωες, πολέμιοι των προνομίων τους

Για τους Μανιάτες και τους Σουλιώτες η ένταξη στη Φιλική Εταιρεία των μεγάλων πατριαρχών οδηγούσε την πατριά να ακολουθήσει. Μάλιστα, οι ισχυροί του κάθε τόπου αποτέλεσαν κατά κανόνα τις τοπικές Εφορίες και τους ηγετικούς πυρήνες της οργάνωσης (μαζί με αρκετούς μικρούς ανώνυμους, οι οποίοι απέκτησαν σημαντική δύναμη κατά τον πρώτο χρόνο της Επανάστασης). Η πράξη ανάληψης της ηγεσίας επιβάλλει να δεχτούμε ότι είχαν ενταχθεί στη Φιλική Εταιρεία αποφασισμένα.

Για ποιο λόγο σημαντικοί έμποροι και καραβοκυραίοι, κεφαλαιούχοι όπως ο Σέκερης, ο Ξένος, οι Κουντουριωταίοι, να αναλάβουν έναν τόσο παρακινδυνευμένο σκοπό; Τι λόγο είχαν κραταιοί και ενίοτε πλούσιοι αρματολοί, όπως ο Χατζηχρήστος, ο Πανουργιάς, ο Στορνάρης, ο Ανδρούτσος, να θέσουν την ένοπλη δύναμη που διέθεταν, στην υπηρεσία της ελευθερίας και της ανεξαρτησίας;

Τι κινούσε ισχυρούς προεστούς με προνομιακή τοπική θέση στο οθωμανικό σύστημα εξουσίας, όπως ο Νάκος, ο Λιδωρίκης, ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης, οι Δεληγιανναίοι, να αρνηθούν την ευνοούμενη θέση που κατείχαν; Γιατί ο Ησαΐας Σαλώνων, ο Παλαιών Πατρών Γερμανός, αντί να διεκδικήσουν τον επίζηλο τίτλο του Οικουμενικού Πατριάρχη, επέλεξαν μια συνωμοτική οργάνωση; Τα ονόματα θα μπορούσαν να πολλαπλασιαστούν θεμελιωμένα σε άφθονες αρχειακές αποδείξεις.

Ωστόσο, το λογικά προφανές της πράξης τους είναι ότι, έχοντας επιλέξει την ελευθερία και την ανεξαρτησία, γνώριζαν ότι όφειλαν να στραφούν εναντίον των Οθωμανών και συνεπώς εναντίον του παλαιού κοινωνικού τους εαυτού, των ίδιων των προνομίων τους. Θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι η ένταξη στη Φιλική Εταιρεία συνιστά για την πλειονότητα των μελών των ελληνικών ηγετικών ομάδων την ανάληψη ενός ιστορικού καθήκοντος. Αλλά αυτό δεν μπορεί να αποδειχθεί επιστημονικά. Αντίθετα, γνωρίζουμε πως λίγες δεκαετίες πριν από το 1821, η ήδη παλαιά εθνική ιδεολογία είχε πολιτικοποιηθεί μεταστρεφόμενη σε ό,τι αποτελούσε την επαναστατική ιδεολογία της εποχής, τον πατριωτισμό όπως τον είχε αποθεώσει η Γαλλική Επανάσταση.

Ο θρίαμβος της επανάστασης

Τα εμπορικά κεφάλαια και τα πλοία των καραβοκυραίων, η ένοπλη δύναμη των αρματολών, των Μανιατών, των Σουλιωτών, το κοινωνικό κύρος των αξιωματούχων του κλήρου, οι οποίοι (με την ευλογία τους) προέτρεπαν τους απλούς μαχητές να πολεμήσουν και να σκοτώσουν Οθωμανούς, η δράση των διανοουμένων που οργάνωσαν τα πρώτα μικρά τοπικά επαναστατικά συμβούλια μαζί με τους τοπικούς προύχοντες, αυτά και άλλα πολλά, ήταν τα μέσα ισχύος που κατείχαν οι ελληνικές ηγετικές ομάδες και τα οποία πρόβαλλαν εξαρχής ως μέσα επαναστατικού πολέμου.

Έχουμε, συνεπώς, έναν μετασχηματισμό των μέσων ισχύος από προσωπικά σε συλλογικά, από πολιτικά αδρανή σε πολιτικοποιημένα, από επωφελή για τους Οθωμανούς σε ελληνικά και από ειρηνικά σε πολεμικά. Όλοι αυτοί οι μετασχηματισμοί πραγματοποιήθηκαν ταυτόχρονα τους πρώτους μήνες της Επανάστασης. Σε έναν αρχικό πληθυσμό της τάξης των 900.000 Ελληνίδων και Ελλήνων, σκοτώθηκαν στην Επανάσταση περίπου 250.000 για την υπόθεση της ελευθερίας και της ανεξαρτησίας. Μεταξύ αυτών, πολλά μέλη των παραπάνω ηγετικών ομάδων.

Τι συμπέρασμα να συναγάγουμε, λοιπόν; Θα μπορούσε ο αναγνώστης να ξεκινήσει να σκέφτεται συγκριτικά. Όπως για παράδειγμα ότι τότε οι ηγετικές ομάδες των Νέων Ελλήνων μαζί με εκατοντάδες χιλιάδες χωρικούς, τεχνίτες, κτηνοτρόφους, μικρομαγαζάτορες, ναυτικούς, αγωγιάτες, άνδρες, γυναίκες και παιδιά παραχώρησαν περιουσίες γνώσεις και κύρος. Πολλοί έχασαν τις ζωές τους για να κερδίσουν την ελευθερία και την ανεξαρτησία, για εκείνους και για τους απογόνους τους. Για όλους εμάς!

Είμαστε πολίτες αρχικά χάρη στο 1821 και σήμερα σύμφωνα με το Σύνταγμα κατέχουμε τη λαϊκή κυριαρχία. Από το 2010 έως σήμερα η χώρα έχει σχεδόν υπαναχωρήσει σε καθεστώς άτυπου προτεκτοράτου. Την κυριαρχία την παρέδωσαν οι ηγετικές ελίτ, πολιτικές και οικονομικές, αριστερές και δεξιές. Η πιο μεγάλη τιμή για το 1821 θα ήταν να αρχίσουμε να διεκδικούμε πίσω την κυριαρχία μας…