Ποιοι στην Ελλάδα μιλούσαν για τουρκική μειονότητα

Τελικά, τι γίνεται στη Δυτική Θράκη; Ποιος είναι ο χαρακτήρας τής εκεί μειονότητας; Πρόκειται απλώς για Μουσουλμάνους ή για Τούρκους; Μήπως είναι όλοι τους απόγονοι εξισλαμισμένων Χριστιανών; Ποια είναι η εν προκειμένω στάση του ελληνικού Κράτους σε ό,τι αφορά την μειονότητα; Σημαντικά ζητήματα αυτά…  

Και ακουσίως έστω καταλήγει κανείς να αναθυμάται τον χαρακτηρισμό του Παναγιώτη Φωτέα (1939-1998), που έχοντας διατελέσει νομάρχης Ροδόπης, είχε κάνει λόγο για «Υπόκωφο Ζήτημα». Τελοσπάντων… Γερό υπόβαθρο της όποιας γνώσης αποτελεί η εμπειρία. Ας μου επιτραπεί κατά συνέπεια να ανασύρω από τα βάθη της μνήμης μου καταστάσεις που βίωσα: Μπορεί να φανούν γενικώς χρήσιμες, ιδίως τώρα που το όλο θέμα πάει να αναζωπυρωθεί…

Λοιπόν, είμαστε στις αρχές του 1990. Το ΠΑΣΟΚ έχει φύγει από την εξουσία, η χώρα μας τελεί υπό κυβέρνηση νεοδημοκρατική – και εγώ έχω αρμοδίως κληθεί, ως επίκουρος καθηγητής του ΑΠΘ, να συμμετάσχω στην αξιολόγηση των δημοσιευμένων κατά τη δεκαετία του 1980 σχολικών εγχειριδίων Ιστορίας. (Το σχετικό έγγραφο, με ημερομηνία 23-10-1990, είχε υπογραφεί από τον υφυπουργό Παιδείας Βασίλη Μπεκίρη, χαρακτηριζόταν ως “εξαιρετικώς επείγον” και είχε αριθμό πρωτοκόλλου Φ. 211.13/7/Γ2/3907.)

Είχα αναλάβει το εν λόγω έργο με προθυμία, διότι, σαν ιστορικός, είχα επίγνωση των πολιτικών αποχρώσεων που συχνά προσλαμβάνει η – σε οποιοδήποτε επίπεδο – διδασκαλία της Ιστορίας. Έτσι, όταν ο πρόεδρος της επιτροπής όπου είχα ενταχθεί, καθηγητής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Στέφανος Παπαδόπουλος (1929-1992), μου ανέθεσε την εξέταση του βιβλίου “Ιστορία Νεότερη και Σύγχρονη”, που διδασκόταν στην Γ΄ Λυκείου, επιδόθηκα στο έργο μου με χαρά.

Και αυτό, διότι δύο από τους τρεις συγγραφείς τούς γνώριζα προσωπικά: Ο ένας υπήρξε συμφοιτητής μου και ο άλλος, καθηγητής του προηγούμενου σε περίφημο σχολείο του Πειραιά, ήταν διανοούμενος γνωστός για την ευρύτητα των γνώσεων του. Έτοιμος ήμουν, κατά συνέπεια, να “διαλαλήσω” πως το συγκεκριμένο έργο “στεκόταν μια χαρά” και δεν υπήρχε καμιά ανάγκη “αναθεώρησής του”…. Και ξαφνικά… “οποία έκπληξις”, κατά πώς έλεγαν εκφωνητές σε ραδιοφωνικές εκπομπές της δεκαετίας του 1960: Στη σελίδα 117 του εν λόγω σχολικού εγχειριδίου η μειονότητα της Δυτικής Θράκης αναφερόταν όχι ως μουσουλμανική αλλά ως τουρκική!

Οι προβλέψεις της Λωζάννης

Θορυβήθηκα! Το θέμα το γνώριζα καλά, διότι επανειλημμένως το είχα διδάξει στη Νομική Σχολή του ΑΠΘ. Αμφισβήτηση δεν υπήρχε καμία, διότι στη “Σύμβασιν περί Ανταλλαγής των Ελληνικών και Τουρκικών πληθυσμών”, που είχε υπογραφεί στη Λωζάννη στις 30 Ιανουαρίου 1923, η συγκεκριμένη μειονότητα χαρακτηρίζεται ως μουσουλμανική. Και αυτό για λόγους πασιφανείς. Αφότου, πράγματι, στην Τουρκία επικράτησε ο Μουσταφά Κεμάλ (ο Ατατούρκ [= Πατέρας των Τούρκων]), η γειτονική μας χώρα ήτανε χώρα μουσουλμανική μεν, αλλά Κράτος εκκοσμικευμένο (État laïque) δε.

Ο Κεμάλ αντιπαθούσε βαθύτατα το Ισλάμ και τελικώς είχε φτάσει στο σημείο να θέσει “εκτός νόμου” την αραβική γραφή, την οποία ακόμη και οι Μουσουλμάνοι της Κίνας θεωρούν ως ιερή. Έτσι, στη Δυτική Θράκη, ευθύς μετά την κατά το 1922 ήττα του Ελληνικού Στρατού στη Μικρά Ασία, συνέρρευσαν και εγκαταστάθηκαν ορισμένα από τα μαχητικότερα στοιχεία του αντικεμαλισμού, τα οποία αυτοθεωρούνταν ως μέλη της Ummah (= Παγκόσμιας Κοινότητας των Μουσουλμάνων) και, συνακολούθως, απέρριπταν οποιονδήποτε εθνικό τους χαρακτηρισμό.

Το 1923, αυτό έγινε δεκτό στη Συνδιάσκεψη της Λωζάννης και –λογικώς! – το ελληνικό κράτος επέτρεψε την έκδοση και κυκλοφορία στη Δυτική Θράκη εφημερίδων τυπωμένων στην αραβική γραφή. Και αξίζει στο σημείο αυτό να επισημανθεί ότι η – αντίστοιχη – μειονότητα στην Κωνσταντινούπολη χαρακτηρίστηκε ως “ελληνική” και όχι ως “Χριστιανική Ορθόδοξη” για λόγους επίσης προφανείς.

Οι “Έλληνες μειονοτικοί”, πράγματι, εξακολουθούσαν να υπάγονται στη δικαιοδοσία του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, που στην τουρκική γλώσσα αποκαλείται “Πατριαρχείο των Ρωμαίων/Ρωμιών” (Rum Patrikhanesi), δηλαδή των Ελλήνων, και φυσικά απολάκτιζαν την προοπτική ένταξής τους στην Τουρκοορθόδοξη Εκκλησία που ήδη είχε – υποτυπωδώς έστω –στηθεί…

“Μην ασχολείσαι με την Δυτική Θράκη…”

Να ξαναγυρίσουμε όμως στο θέμα μας. Πώς είχε “έρθει” στους ευφήμως γνωστούς συγγραφείς του συγκεκριμένου σχολικού εγχειρίδιου να “αναθεωρήσουν” αυτό που, δεκαετίες προηγουμένως, είχε συμφωνηθεί στη Λωζάννη; Μίλησα στον Στέφανο Παπαδόπουλο, αυτός συμμερίστηκε την ανησυχία μου και με προτροπή του έστειλα σχετικώς επιστολή στον Πρόεδρο του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, καθηγητή Γεώργιο Μπαμπινιώτη. Και να που οδυνηρώς επέτειλε έκπληξη, ακόμα μεγαλύτερη από την πρώτη! Ένα απόγευμα, δέχτηκα επανειλημμένα τηλεφωνήματα από κάποια κυρία, στέλεχος γνωστό της “Νέας Δημοκρατίας”, η οποία, σε ύφος ιδιαιτέρως έντονο, μου συνιστούσε “να πάψω να ασχολούμαι με τους Τούρκους της Δυτικής Θράκης, γιατί αλλιώς…”.

Η απειλή της εν λόγω κυρίας (το όνομα της οποίας δεν μπορώ να αποκαλύψω, επειδή δεν έχω γραπτό τεκμήριο της παρέμβασής της) με τάραξε. Κατάφερα, πάντως, να ηρεμήσω και έτσι ψυχραίμως δέχτηκα, λίγο αργότερα, την απάντηση του κ. Μπαμπινιώτη στο έγγραφο που του είχα απευθύνει. Σε τόνο, όχι απλώς ευγενικό, αλλά εγκάρδιο (δεδομένου ότι είχαμε προσωπική γνωριμία), με ευχαριστούσε για το “έργο μου”, με διαβεβαίωνε πως οι επισημάνσεις μου θα λαμβάνονταν υπόψη καθώς και ότι το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο θα με ξανακαλούσε, όποτε ξανά χρειαζόταν οι υπηρεσίες μου… Ποτέ κανένας δεν με ξανακάλεσε. Και από την πλευρά μου, σταμάτησα να “ασχολούμαι με το θέμα”.

Από τον Μεντερές στον Ερντογάν

Ως προς τα εν προκειμένω προσωπικά μου βιώματα… ούτως εχέτω. Και βέβαια, το ερώτημα που υφέρπει είναι το σύνηθες: “Και τώρα τι γίνεται;” Ε, ας αρχίσουμε από την Τουρκία. Ήδη επισημάνθηκε ότι υπό τον Κεμάλ και τους οπαδούς του το Κράτος της γειτονικής μας χώρας ήταν όχι απλώς αντίθετο, αλλά εχθρικό προς το Ισλάμ. Πρώτη απόπειρα ανατροπής αυτού του “αντιμουσουλμανικού” καθεστώτος έγινε από τον Αντνάν Μεντερές (Adnan Menderes, 1899-1961), αλλά απέτυχε – και μάλιστα κατά τρόπο τραγικό. Ως γνωστόν, ο Μεντερές δικάστηκε και καταδικάστηκε σε θάνατο με κατηγορίες προσχηματικές και λίγο-πολύ αβάσιμες.

Η δεύτερη προσπάθεια εξελίσσεται στις μέρες μας… ακριβώς τώρα… με πρωταγωνιστή τον Tαγίπ Ερντογάν (Recep Tayipp Erdoğan, 1954-). Η Αγιά-Σοφιά είχε μετατραπεί από τζαμί σε μουσείο βάσει πρωτοβουλίας του Κεμάλ. Και αυτό, προκειμένου παντού να καταδειχθεί η αποκοπή της Τουρκίας από το οθωμανικό παρελθόν της και ο εκκοσμικευμένος χαρακτήρας του νέου τουρκικού Κράτους. Το γεγονός της εκ νέου καθιέρωσης της Αγιά-Σοφιάς ως μουσουλμανικού τεμένους συνεπάγεται τoν de facto (= εκ των πραγμάτων) εξοβελισμό του κεμαλισμού και την πρόσδοση θρησκευτικού χαρακτήρα στην Τουρκική Δημοκρατία.

Βέβαια, ο εξοβελισμός αυτός δεν έχει, μέχρι τώρα, επιτευχθεί και de jure (=νομικώς/θεσμικώς/ επισήμως). Πράγματι, στη γειτονική μας χώρα, όπου και να βρεθεί κανείς, ακόμη αντικρύζει φωτογραφίες του Κεμάλ. Επιπλέον, σύμφωνα με σποραδικές πληροφορίες, υπάρχουν εκεί δικαστές που επιμένουν να απαγορεύουν, σε γυναίκες δικηγόρους, να εμφανίζονται σε δίκη, εάν φορούν τη μουσουλμανική μαντήλα. Πάντως, τα πράγματα προς τα εκεί πάνε, δηλαδή προς την πλήρη άρση της εκκοσμίκευσης…

Τι μέλλει γενέσθαι με την Θράκη… 

Ας επιστρέψουμε όμως “στα Λαγκαδιανά μας”: Στη Δυτική Θράκη τι γίνεται και – το κυριότερο! – τι μέλλει γενέσθαι; Οι απαντήσεις που σχετικώς συνήθως διατυπώνονται στην ελληνική πλευρά έχουν να κάνουν με την ελληνική ή και σλαβική καταγωγή της συγκεκριμένης μειονότητας, την εκεί ύπαρξη πολυάριθμων Ρομά κ.ο.κ. Τα συνακόλουθα, όμως, επιχειρήματα είναι σαθρά. Όπως κατά κανόνα γίνεται στη χώρα μας, οι όροι “φυλή” και “έθνος” συγχέονται ανεπανόρθωτα.

Έτσι, συστηματικώς παραβλέπεται το ότι δεν έχει πλήρως αποδειχθεί η τουρκική καταγωγή του Κεμάλ Ατατούρκ, καθώς και ότι πασίγνωστη παραμένει η από Κούρδους καταγωγή τού διαδόχου του και κυριολεκτικώς alter ego του, Ισμέτ Ινονού! Το έθνος, πράγματι, είναι θέμα συνείδησης και όχι καταγωγής. Και ας επισημανθεί εδώ ο Ίων Δραγούμης, τραγικώς εμβληματική προσωπικότητα του ελληνικού εθνικισμού, ήταν, όπως φαίνεται από την αρχική μορφή του ονόματός του (Ion Dragomir), απώτερης βλαχικής/ρουμανικής καταγωγής. Και τέλος… ως προς τους Ρομά… καλό είναι να θυμηθούμε ότι γενικώς οι Τσιγγάνοι/Γύφτοι συχνά χαρακτηρίζονταν, σε χρόνια περασμένα, ως Τουρκόγυφτοι: “Τσιγγάνα Τουρκογύφτισσα, χτύπα το πόδι τσίφτισσα…”

Σύμφωνα, βέβαια, με τον Σωκράτη, τον Πλάτωνα αλλά και τον Ερνέστο Ρενάν (Ernest Renan, 1823-1892), η συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων “[μόνο] για πρακτικά θέματα ενδιαφέρεται”. Τι όμως το “πρακτικό” μπορούμε εν προκειμένω να πούμε εμείς; Τίποτα… πέρα από το ότι η κατάσταση έχει σήμερα προσλάβει μια επικίνδυνη ασάφεια. Και αυτό και διότι, όπως έχουν εξελιχθεί κατά τις τελευταίες δεκαετίες τα εθνικά μας θέματα, ποιος πια στη χώρα μας “δικαιούται δια να ομιλεί”;