Πως οι επιδημίες πανώλης είχαν επηρεάσει την οικονομία της Ευρώπης

Βρισκόμαστε εν μέσω του 2ου κύματος πανδημίας και της διψήφιας οικονομικής ύφεσης που αυτή φέρνει. Από πολύ νωρίς είχε πραγματοποιηθεί η εκτίμηση ότι τα τελευταία 10 χρόνια των μνημονίων θα φαντάζουν παιδικό πάρτυ συγκριτικά με το οικονομικό τσουνάμι που έρχεται.

Εφόσον η ιστορία διδάσκει, χρήσιμο θα ήταν να ανατρέξουμε στο παρελθόν για να εξετάσουμε ποιές ήταν οι οικονομικές και όχι μόνο επιπτώσεις παλαιότερων πανδημιών. Στην Ευρώπη υπήρξαν πολλές επιδημίες πανώλης μεταξύ των ετών 1347-1666. Οι επιδημίες παρουσιάστηκαν κατά τη διάρκεια της αποκαλούμενης Μικρής Εποχής Παγετώνων (Little Ice Age), δηλαδή μεταξύ των ετών 1300-1661. Μία περίοδος στην οποία παρουσιάστηκαν πολλές ασθένειες, οι οποίες οδήγησαν σε μεγάλες πολιτικές, κοινωνικές, ιδεολογικές και οικονομικές ανακατατάξεις.

Μία από αυτές τις περιπτώσεις είναι η περίπτωση της επιδημίας πανώλης στις ιταλικές πόλεις το 17ο αιώνα. Μέχρι το 17ο αιώνα η Ιταλία ήταν μια από τις πλουσιότερες περιοχές της Ευρώπης και είχε μια σταθερή οικονομία. Η επιδημία της πανώλης έπαιξε θεμελιώδη ρόλο στην αλλαγή αυτής της κατάστασης. Η πανώλη προκάλεσε μια δημογραφική καταστροφή που χρειάστηκε πολλές δεκαετίες για να ανακάμψει. Η πανώλη λειτούργησε ως συστημικό σοκ στην Ιταλική οικονομία.

Στην περίπτωση ενός θεμελιώδους τομέα της Ιταλίας, στη βιομηχανία μαλλιού, στις περισσότερες πόλεις της Βόρειας Ιταλίας, τα επίπεδα παραγωγής μετά την πανώλη του 1630 ήταν πολύ μακριά από εκείνα των αρχών του αιώνα. Στη Λομβαρδία, η παραγωγή μάλλινων ρούχων μειώθηκε από ετήσιο μέσο όρο 15.000 κομματιών σε 3.000 κομμάτια το 1640 στο Μιλάνο, και από 8-10.000 σε 400 το 1650 στο Κόμο. Στην Κρεμόνα, τα 187 μέλη της Arte della Lana που μετρήθηκαν το 1615 είχαν συρρικνωθεί σε 23 από το 1648. Στη Monza, οι 20 επιχειρήσεις μαλλιού που υπήρχαν στην πόλη το 1620 είχαν εξαφανιστεί πλήρως το 1640.

Η μεσαιωνική Ιταλία

Η πανώλη επηρέασε και άλλους τομείς, όπως το λινό και το μετάξι. Στο Μιλάνο, η παραγωγή μεταξωτών κουρτινών μειώθηκε κατά 80% από το 1606 έως το 1636, ενώ στη Βενετία ο τομέας αυτός, που άνθισε τα χρόνια πριν από την επιδημία, έπρεπε να αντιμετωπίσει την πρώτη του κρίση. Γενικά, η ζημία που υπέστη η παραγωγή μεταξιού δεν ήταν μακροχρόνια, αλλά το παράδειγμα του Μιλάνου ενισχύει την ιδέα ότι η πανώλη σε τοπικό επίπεδο αποδείχθηκε ικανή να καθορίσει μια βαθιά διαρθρωτική κρίση και ένα φαινόμενο μετατόπισης για ολόκληρους τομείς και όχι μόνο την κλωστοϋφαντουργία.

Στο Μιλάνο, ο μεσιτικός τομέας υπέφερε πολύ: το 1656 οι τιμές των κατοικιών έπεσαν κατά 25% σε σύγκριση με τα χρόνια πριν από την πανώλη. Ομοίως, έπεσαν οι τιμές των ενοικίων κατά περίπου 25-35% λόγω της πανώλης. Το ίδιο φαινόμενο είχε παρατηρηθεί και στο Παρίσι και στο Άμστερνταμ. Ταυτόχρονα, η απότομη μείωση του πληθυσμού ευνόησε τη μείωση της εξουσίας και τη διεθνή επιρροή των ιταλικών πόλεων-κρατών. Η πανώλη επίσης μείωσε τη δυνατότητα των iταλικών πόλεων-κρατών να ανταγωνιστούν στους ευρωπαϊκούς αγώνες εξουσίας. Επίσης προκάλεσε απώλεια στρατιωτικής και διπλωματικής εξουσίας της Ιταλίας.

Ενδιαφέρον όμως έχουν και οι παλαιότερες επιδημίες πανώλης στην Ιταλία (13ος αιώνας). Η υψηλή μεσαιωνική οικονομία έφτασε στο αποκορύφωμά της μεταξύ των ετών 1250 και 1325 με την άνοδο μεγάλων εταιρειών με διεθνή συμφέροντα (Bonsignori της Σιένα, Buonaccorsi της Φλωρεντίας) και με την εμφάνιση των αποκαλούμενων –με τα σημερινά δεδομένα– “σούπερ εταιρειών” όπως η Florentine Bardi, η Peruzzi και η Acciaiuoli. Αρκετές από τις μεγάλες εταιρείες και “σούπερ εταιρείες” της περιόδου εκείνης δεν κατάφεραν να επιβιώσουν μετά την επιδημία πανώλης του 13ου αιώνα, καθώς δεν ήταν κατάλληλες για την νέα εμπορική οικονομία μετά τη μάστιγα.

H μερίδα του λέοντος

Η μερίδα του λέοντος στο φαινόμενο του Μαύρου Θανάτου του 13ου αιώνα έγινε αισθητή στον αγροτικό τομέα καθώς το 90% σχεδόν των ανθρώπων έβγαζαν τα προς το ζην από τη γεωργία. Τα χωριά που χτυπήθηκαν από την πανώλη υπέστησαν βαθιά, αλλά σύντομη, αναταραχή του ρυθμού της καθημερινής τους ζωής. Η κύρια οικονομική συνέπεια του Μαύρου Θανάτου ήταν η πολύ μικρότερη δεξαμενή γεωργικής εργασίας.

Οι γεωργικές αποδόσεις βελτιώθηκαν καθώς ο μειωμένος πληθυσμός εστίασε περισσότερο σε εύφορες και μεγαλύτερες εκτάσεις, ένα ευεργετικό φαινόμενο για τον αγρότη. Πριν από την πανώλη, ο αυξανόμενος πληθυσμός είχε διατηρήσει τους μισθούς χαμηλούς και τα ενοίκια και τις τιμές υψηλές. Καθώς ο Μαύρος Θάνατος άλλαξε την ισορροπία υπέρ των χωρικών, η τότε ελίτ θρηνούσε μια αποσυντιθέμενη κοινωνική και οικονομική τάξη.

Όμως υπήρξαν και κοινωνικές επαναστάσεις που ακολούθησαν: μετά το Μαύρο Θάνατο, η αλλαγή ήταν αναπόφευκτη και εμφανής σε όλους. Οι λόγοι για κάθε μεμονωμένη εξέγερση ήταν περίπλοκοι. Ίσως η μεγαλύτερη συμβολή της πανώλης του 13ου αιώνα στην κοινωνική αναταραχή έγκειται στην προαγωγή μιας συρρικνούμενης οικονομίας που δεν μπόρεσε να απορροφήσει τις κοινωνικοοικονομικές εντάσεις.

Ας έρθουμε στο σήμερα. Λίγο-πολύ, ο Bill Gates προέβη σε παρόμοιες εκτιμήσεις για την πανδημία του κορονοϊού. Προσωπικά ο υπογράφων θα σταθεί σε ένα σημείο από όσα συνέβησαν το 17ο αιώνα: στη μείωση της αξίας γης κατά περίπου 25-35% σε Ιταλία, Γαλλία, Ολλανδία. Μπορεί να γίνει κατανοητό τί μπορεί να σημαίνει στη σύγχρονη εποχή μία αντίστοιχη μείωση στην αξία της γης σε τραπεζικό και ιδιωτικό επίπεδο παγκοσμίως;

Από δω και μπρος θα απαιτηθούν ατσάλινα νεύρα, τρομερή ψυχραιμία και εθνική συναίνεση (ανέκδοτο κατάντησε). Τώρα ξεκινά ο μαραθώνιος της επιβίωσης. Ας ξαναθυμίσουμε ωστόσο ότι ο Σαίξπηρ και ο Νεύτων έζησαν εν μέσω πολύ σκληρών επιδημιών πανώλης, οι οποίες δοκίμασαν σκληρά την ανθρωπότητα. Το ανθρώπινο πνεύμα θα λάμψει πάλι.