Πώς της “Αμύνης τα παιδιά” έστρωσαν τον δρόμο στον Μεταξά

«Θα κάνουμε ό,τι και στην Ιταλία που χάρις στον φασισμό προοδεύει». Αυτά ήταν τα λόγια του στρατηγού Νικόλαου Πλαστήρα προς τον αρχηγό των Φιλελευθέρων Ελευθέριο Βενιζέλο τον Μάρτιο του 1933, τρία χρόνια πριν τη δικτατορία Μεταξά. Μόλις είχε κερδίσει τις εκλογές η αντιβενιζελική παράταξη, το Λαϊκό Κόμμα. Οι μνήμες του Εθνικού Διχασμού ήταν ακόμα νωπές. Υπήρχε ο φόβος πως η κυβέρνηση των Λαϊκών σχεδίαζε μαζικές συλλήψεις στελεχών του βενιζελικού κόμματος, ακόμα και εκτελέσεις.

Για τον Πλαστήρα η επιβολή δικτατορίας ήταν μονόδρομος, όχι όμως (ακόμα) για τον Βενιζέλο. Θεωρούσε πως μία απόπειρα πραξικοπήματος θα αποτύχει. Απέρριψε την ιδέα λέγοντας το μνημειώδες, «Άστο Πλαστήρα, δεν είσαι Μουσολίνι». Ο σπουδαίος Έλληνας αξιωματικός, ο βενιζελικός κινηματίας που είχε ανατρέψει δύο φορές την μοναρχία στην Ελλάδα, δεν ήταν ο μόνος που επιδοκίμαζε τον φασιμό εκείνη την εποχή.

Έχουν περάσει 86 χρόνια από την επιβολή της δικτατορίας του Μεταξά, αλλά έχει σημασία να θυμηθούμε πως η ελίτ της μεσοπολεμικής Ελλάδας θαύμαζε τον Ιταλό δικτάτορα Μπενίτο Μουσολίνι. Το 1928 στο “Κοινοβούλιο ή δικτατορία” ο Σεραφείμ Μάξιμος έγραφε εμφατικά πως «κάθε επιχειρηματίας, βιομήχανος ή τραπεζίτης καταλήγει στο συμπέρασμα πως η Ελλάδα χρειάζεται έναν δικτάτορα»! Τα δημοσιεύματα των μεγαλύτερων ελληνικών εφημερίδων της εποχής αποθέωναν τον Ντούτσε. Πληθώρα άρθρων επαινούσαν τον δικτάτορα που «έκανε την Ιταλία παγκόσμια δύναμη, εξουδετερώνοντας την κομμουνιστική απειλή».

Δεν αναπτύχθηκε, όμως, στην Ελλάδα ένα μαζικό φασιστικό κόμμα με ερείσματα στους μικροαστούς και παραστρατιωτικές ομάδες κρούσης, σε αντίθεση με την Ιταλία και τον εθνικοσοσιαλισμό στην Γερμανία. Η ελληνική φασιστική οργάνωση “3Ε” είχε μερικές εκατοντάδες ένοπλα μέλη, όταν οι στρατιές των Μελανοχιτώνων και των Ταγμάτων Εφόδου έφτασαν να αριθμούν εκατομμύρια. Το πελατειακά δίκτυα των παραδοσιακών κομμάτων στην Ελλάδα παρέμειναν ισχυρά στον Μεσοπόλεμο, επομένως δεν υπήρχε γόνιμο έδαφος να αναπτυχθεί ο φασιστικός ακτιβισμός στις μάζες.

Πριν την δικτατορία Μεταξά ο Πάγκαλος

Οι κοινωνικές συνθήκες επέτρεψαν την εκδήλωση μίας σειράς στρατιωτικών κινημάτων, πριν την δικτατορία Μεταξά, επικεφαλής των οποίων ήταν παλιοί βενιζελικοί αξιωματικοί. Υιοθέτησαν μερικά στοιχεία του φασισμού, σαν ιδεολογικό προκάλυμμα για τα αυταρχικά τους καθεστώτα. Ήταν όμως ένας φασισμός χωρίς φασίστες. Χαρακτηριστική η περίπτωση του παλιού βενιζελικού στρατηγού Θεόδωρου Πάγκαλου που κατέλαβε την εξουσία με αναίμακτο πραξικόπημα το καλοκαίρι του 1925. Ο «Έλλην Μουσολίνι» όπως αυτοαποκαλούνταν, ήταν αρχικά δημοφιλής στα λαϊκά στρώματα, λόγω της διαφθοράς των κοινοβουλευτικών κυβερνήσεων.

Η απεχθής πραιτωριανή φρουρά του Παγκάλου, τα “Δημοκρατικά Τάγματα”, ήταν μία παραστρατιωτική οργάνωση που προσπάθησε να μιμηθεί τα ένοπλα αποσπάσματα του φασιστικού καθεστώτος, χωρίς όμως επιτυχία. Ήταν ίσως το μοναδικό πραξικόπημα στην Ελλάδα που δεν επικαλέστηκε τον “κομμουνιστικό κίνδυνο”. Πανούργος ο στρατηγός είχε κατορθώσει να συμμαχήσει ευκαιριακά με το Κομμουνιστικό Κόμμα για να μετατραπεί λίγο μετά σε αμείλικτο διώκτη του.

Η παντελής αποτυχία του καθεστώτος στην οικονομία και η πολεμική αντιπαράθεση του με την Βουλγαρία προκάλεσαν την ανατροπή του, τον Αύγουστο του 1926 από ένα στρατιωτικό κίνημα που επανάφερε τον κοινοβουλευτισμό. Όπως έγραψε ο Τύπος της εποχής «ούτε ένα χέρι δεν υψώθηκε εναντίον της ανατροπής του». Έμοιαζε να μην υπήρχαν πλέον οι συνθήκες για την εκδήλωση ενός πραξικοπήματος στην Ελλάδα. Μέχρι που ξέσπασε η παγκόσμια οικονομική κρίση το 1929.

Το “Κίνημα του Μαρτίου”

Η τότε κυβέρνηση του Ελευθέριου Βενιζέλου άρχισε να γίνεται όλο και περισσότερο αυταρχική έναντι των αυξανόμενων εργατικών διεκδικήσεων. Αποκορύφωμα η ψήφιση του νόμου που έμεινε γνωστό ως “Ιδιώνυμο” (καλοκαίρι 1929). Ακόμα και οι συμμετέχοντες σε μια ειρηνική διαδήλωση κινδύνευαν πλέον με φυλάκιση. Ακολούθησε ένα κύμα συλλήψεων εις βάρος στελεχών της Αριστεράς και του εργατικού κινήματος. Να σημειωθεί ότι ο Βενιζέλος απέρριψε τη σύσταση του Αλέξανδρου Παπαναστασίου να διώκονται με το Ιδιώνυμο και οι φασιστικές ομάδες, ταυτόχρονα με τις οργανώσεις των κομμουνιστών και της Αριστεράς.

Όπως είδαμε παραπάνω, ο στρατηγός Πλαστήρας πίεζε τον Βενιζέλο να εγκρίνει ένα στρατιωτικό πραξικόπημα μετά την ήττα των Φιλελευθέρων στις εκλογές που πραγματοποιήθηκαν τον Μάρτιο του 1933. Ο Βενιζέλος δίσταζε αρχικά. Άλλαξε, όμως, γνώμη μετά από την απόπειρα δολοφονίας που εκδηλώθηκε εναντίον του, δύο μόλις μήνες μετά την εκλογική του ήττα.

Έχοντας την πεποίθηση ότι παράγοντες του Λαϊκού Κόμματος σχεδίασαν την απόπειρα πήρε μία μοιραία απόφαση. Έδωσε το πράσινο φως στον Πλαστήρα να οργανώσει ένα πραξικόπημα το 1935. Το “Κίνημα του Μαρτίου”, όπως έμεινε στην ιστορία, απέτυχε παταγωδώς. Η τότε κυβέρνηση το κατέστειλε χωρίς ιδιαίτερη δυσκολία, ενώ καμία ξένη χώρα δεν υποστήριξε τους κινηματίες. Ο Πλαστήρας και ο Βενιζέλος κατέφυγαν ταπεινωμένοι στο εξωτερικό.

Ακόμα και τα μετριοπαθή στελέχη των βενιζελικών δεν γλίτωσαν τις μαζικές διώξεις που ακολούθησαν εναντίον τους. Η ακραία πτέρυγα των αντιβενιζελικών απαιτούσε να εκτελεστούν οι κινηματίες, με τον Γεώργιο Βλάχο από την στήλη της “Καθημερινής” να υποστηρίζει μέχρι και τη δολοφονία του πρώην πρωθυπουργού. Σ’ εκείνη την τεταμένη ατμόσφαιρα ο στρατηγός Γεώργιος Κονδύλης θεώρησε πως ήταν η κατάλληλη ευκαιρία για πραξικοπηματική παλινόρθωση της μοναρχίας.

Προς την δικτατορία Μεταξά

Ο Κονδύλης ήταν ένας αποστάτης του βενιζελικού στρατοπέδου. Από ορκισμένος εχθρός της μοναρχίας μετατράπηκε σε φανατικό υποστηρικτή της. Ήταν ένας ιδιαίτερα φιλόδοξος και ικανός αξιωματικός, με σημαντικά ερείσματα στο στράτευμα. Ήταν ο κινηματίας που είχε ανατρέψει τον δικτάτορα Πάγκαλο το 1926 και είχε συντρίψει την εξέγερση των “Δημοκρατικών Ταγμάτων” που ακολούθησε.

Η κυβέρνηση του Λαϊκού Κόμματος, υπό τον Παναγή Τσαλδάρη, ήταν εύκολη λεία για τον Κονδύλη. Τον Οκτώβρη του 1935 ο στρατηγός επέβαλε ένα δικτατορικό καθεστώς, χωρίς να ρίξει ούτε έναν πυροβολισμό. Οργάνωσε με συνοπτικές διαδικασίες δημοψήφισμα για την επαναφορά της μοναρχίας, στο οποίο σημειώθηκε νοθεία πρωτοφανούς έκτασης. Χαρακτηριστικό είναι ότι το 98% των ψήφων καταμετρήθηκε υπέρ της βασιλείας!

Ο Κονδύλης θαύμαζε απεριόριστα τον Μουσολίνι, με τον οποίο είχε άριστες σχέσεις. Ο ίδιος, άλλωστε, είχε το όραμα να γίνει ο “Ντούτσε της Ελλάδας”, ο ισχυρός άνδρας ενός αυταρχικού καθεστώτος, με τον μονάρχη, τον βασιλιά Γεώργιο Β’, σαν ανδρείκελο. Υπολόγιζε, όμως, χωρίς τον ξενοδόχο. Ο βασιλιάς δεν είχε ξεχάσει το αντιμοναρχικό παρελθόν του στρατηγού. Αιφνιδιάζοντας τους πάντες, κατόρθωσε να εξαναγκάσει τον στρατηγό σε παραίτηση τον Νοέμβριο του 1935. Δεν θα μάθουμε ποτέ πως θα αντιδρούσε ο Κονδύλης, καθώς απεβίωσε αιφνιδίως δύο μήνες μετά. Με τη στάση του ο μονάρχης κέρδισε την εκτίμηση του πολιτικού κόσμου, ακόμα και του εξόριστου Βενιζέλου.

Ο βασιλιάς φυσικά δεν εμφορούνταν από δημοκρατικές ευαισθησίες. Θα υποστήριζε την επιβολή δικτατορίας στην Ελλάδα μόνο αν ο επικεφαλής της ήταν άτομο της απολύτου εμπιστοσύνης του. Ο Γεώργιος Β’ μόνο έναν άνθρωπο εμπιστευόταν τυφλά. Ήταν ο παραδοσιακός φίλος της μοναρχίας, ο στρατηγός Ιωάννης Μεταξάς, ο οποίος επέβαλε την δικτατορία της 4ης Αυγούστου του 1936, με τις ευλογίες του Παλατιού.