“Καταστροφές και Θρίαμβοι”: Ένας αντίλογος – Περίοδος 1923-1950

Στα τρία προηγούμενα άρθρα παρουσίασα κριτικά το 1ο, 2ο και 3ο επεισόδιο της τηλεοπτικής σειράς “Καταστροφές και Θρίαμβοι”, που επιμελείται ο καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης Στάθης Καλύβας και που καλύπτουν την περίοδο 1821-1923. Στο παρόν άρθρο θα αναλύσω το κριτικά το 4ο επεισόδιο. Tίτλος του τέταρτου επεισοδίου: “Από τη διχόνοια στο θαύμα, 1923-1950”.

Το επεισόδιο ξεκινά με μια εκτενή αναφορά στην αφετηρία του Εθνικού Διχασμού, το 1915. Αναφέρεται στις διαφορετικές κατευθύνσεις των δύο παρατάξεων σε σχέση με τη συμμετοχή ή όχι στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, με την βενιζελική παράταξη να τάσσεται υπέρ της εισόδου της Ελλάδας στον πόλεμο με την πλευρά των δυνάμεων της Εγκάρδιας Συνεννόησης (Αντάντ) και την αντιβενιζελική παράταξη να τάσσεται υπέρ της ουδετερότητας, που ουσιαστικά ήταν στάση υπέρ των Κεντρικών Αυτοκρατοριών (κάτι που δεν αναφέρεται).

Αμέσως μετά δηλώνεται ως αφετηριακή στιγμή της ρήξης η στάση του κόμματος των Φιλελευθέρων και του Βενιζέλου για αποχή στις εκλογές της 6ης Δεκεμβρίου 1915. Επιπλέον δεν αναφέρεται σε κανένα σημείο της αφήγησης στο ποια ήταν τα διακυβεύματα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ειδικώς για το ελληνικό κράτος, αλλά και για τον κεντρικό λόγο ύπαρξης του, δηλαδή την Μεγάλη Ιδέα, όπως υλοποιούνταν.

Αλλά και σημαντικές εκδηλώσεις αυτής της διάστασης αποσιωπούνται στο πλαίσιο της υποστήριξης του αντιβενιζελικού αφηγήματος, που αποτελεί μια σταθερά της σειράς. Η ρήξη δεν ξεσπά το 1915 ως κεραυνός εν αιθρία. Κυοφορείται ήδη από το 1909-1910. Ο Βενιζέλος επιτυγχάνει έναν προωθητικό συμβιβασμό με τον θρόνο, προκειμένου να επιτύχει την ενότητα στην κορυφή του κράτους για την ευόδωση των εθνικών και μεταρρυθμιστικών-προοδευτικών του στόχων, όχι όμως χωρίς παραχωρήσεις, τις οποίες θα βρει μπροστά του.

Ρήξη Βενιζέλου-Βασιλιά και Αντάντ

Μια πρώτη εκδήλωση είναι η διάσταση με τον βασιλιά Κων/νο για την άμεση κατάληψη (που επεδίωκε ο Βενιζέλος) ή όχι (που ήταν η θέση του Κων/νου ο οποίος προτιμούσε να κινηθεί προς Μοναστήρι) της Θεσσαλονίκης (Οκτώβριος 1912). Αμέσως μόλις ξεσπάσει ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, ο Βενιζέλος, πέραν του ότι κινείται ιδεολογικο-πολιτικά εγγύτερα στα δημοκρατικά καθεστώτα της Αγγλίας και της Γαλλίας, συνειδητοποιεί την κομβική σημασία του, τόσο για την παγίωση των επιτυχιών των Βαλκανικών Πολέμων, όσο και την ολοκλήρωση της Μεγάλης Ιδέας και ζητά να συμμετάσχει η Ελλάδα στον Πόλεμο.

Ακόμα και οι δυνάμεις της Αντάντ αρχικά αρνούνται την πρόταση Βενιζέλου. Όταν όμως η Οθωμανική Αυτοκρατορία θα ταχθεί με το μέρος των Κεντρικών Αυτοκρατοριών, η εκτίμηση του Βενιζέλου αποδεικνύεται απολύτως βάσιμη, ενώ οι δυνάμεις της Αντάντ αρχίζουν να προσφέρουν σημαντικά εδαφικά ανταλλάγματα προκειμένου η Ελλάδα να συμμετάσχει στον Πόλεμο ως σύμμαχός τους. Μεταξύ των ανταλλαγμάτων η Αγγλία προσφέρει την Κύπρο (1915).

Η ρήξη Βενιζέλου-Βασιλιά ξεσπάει στις αρχές του 1915 και όχι με την αποχή στις εκλογές του Δεκεμβρίου 1915, που ήταν ένα επεισόδιο και όχι το σημαντικότερο. Έχει προηγηθεί η παραίτηση του Βενιζέλου (αρχές 1915), η πίεση από τις δυνάμεις της Αντάντ στην Ελλάδα να συμμετάσχει στην εκστρατεία της Καλλίπολης, η επιμονή στην γραμμή της ουδετερότητας από πλευράς της φιλοβασιλικής κυβέρνησης, που θα συμβάλει στην ήττα των δυνάμεων της Αντάντ σε εκείνη τη μάχη, μια ήττα με συνέπειες γιατί εκεί αναδύεται η φιγούρα του Κεμάλ.

Στις εκλογές της 31ης Μαΐου 1915 ο Βενιζέλος και το κόμμα των Φιλελευθέρων επικρατούν. Η Βουλγαρία τάσσεται στο μεταξύ στο πλευρό των Κεντρικών Αυτοκρατοριών (1915), αλλά ο Κων/νος και η γερμανόφιλη ομάδα εμμένουν στη γραμμή της ουδετερότητας. Ο Βενιζέλος παραιτείται εκ νέου και το κόμμα των Φιλελευθέρων απέχει από τις εκλογές της 6ης Δεκεμβρίου 1915.

Κίνημα της Εθνικής Άμυνας

Οι κίνδυνοι όχι μόνον αδυναμίας διεκδίκησης νέων εδαφών, αλλά και απώλειας κεκτημένων είναι άμεσοι, καθώς ο ηττημένος –και σύμμαχος της Αντάντ– σερβικός στρατός μεταφέρεται από την Κέρκυρα στη Δυτ. Μακεδονία (1916), ενώ και η Ιταλία, χώρα με ανταγωνιστικά προς την Ελλάδα συμφέροντα σε εκείνη την ιστορική συγκυρία, έχει ταχθεί στο πλευρό της Αντάντ (1915).

Τον Μάιο του 1916, η κυβέρνηση των Αθηνών, στο πλαίσιο της ουδετερότητάς της, παραδίδει αμαχητί την Ανατολική Μακεδονία (οχυρό του Ρούπελ και την Καβάλα) στην Βουλγαρία. Αυτά δεν αναφέρονται στο επεισόδιο. Απεναντίας αναφέρονται οι «ηρωικές μάχες», όπως ειρωνικά τις χαρακτηρίζει η Πηνελόπη Δέλτα, που έδωσαν οι “επίστρατοι” τον Νοέμβριο 1916 στο λόφο του Φιλοπάππου απέναντι στα αποικιακά γαλλικά στρατεύματα. Στην κατάσταση αυτή ο Βενιζέλος το φθινόπωρο του 1916 προχωρεί στο Κίνημα της Εθνικής Άμυνας και συγκροτεί κυβέρνηση στη Θεσσαλονίκη, διασπώντας το κράτος υπέρ της προοπτικής του έθνους.

Όπως αναγράφεται χαρακτηριστικά στην 1η προκήρυξη : «Αφού το Κράτος προέδωκε τα καθήκοντά του, υπολείπεται στο Έθνος να επιχειρήση όπως επιτύχη το έργον, όπερ επεβάλλετο εις το Κράτος». Η επικράτηση της Βενιζελικής παράταξης με την ενεργό υποστήριξη των δυνάμεων της Αντάντ σε εκείνη τη στιγμή του Εθνικού Διχασμού, ήταν καθοριστική, καθώς η Ελλάδα εισήλθε στον πόλεμο με σημαντική συμβολή στη νίκη των δυνάμεων της Αντάντ ιδίως στο Μακεδονικό Μέτωπο, που επέφερε την ανακωχή της Βουλγαρίας και στη συνέχεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, προκαλώντας γενική αποδυνάμωση των δυνάμεων των Κεντρικών Αυτοκρατοριών.

Απουσία των σοσιαλιστικών κινήσεων

Αυτά δεν αναφέρονται στο επεισόδιο. Το βιβλίο του Γ.Θ. Μαυρογορδάτου, “1915 : Ο Εθνικός Διχασμός” (Πατάκη, 2016) αποτελεί έναν καλό οδηγό. Μια άλλη έλλειψη που υπάρχει στο επεισόδιο είναι η μη αναφορά στη στάση-κίνηση της υπό διαμόρφωση Αριστεράς την περίοδο 1915-1920, καθώς η παρουσίαση για την Αριστερά στο επεισόδιο ξεκινά από το 1924, χωρίς αναδρομή.

Έχει σημασία καθώς στη συγκυρία του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου και του Εθνικού Διχασμού (1915), οι σοσιαλιστικές κινήσεις της Παλαιάς Ελλάδας κατά πλειοψηφία θα κινηθούν υπέρ του Βενιζέλου, ενώ οι σοσιαλιστικές κινήσεις των Νέων Χωρών στην πλειοψηφία τους θα κινηθούν υπέρ της παράταξης των βασιλοφρόνων, στο πλαίσιο της γραμμής της ουδετερότητας στον Πόλεμο. Η διάσταση αυτή θα μεταφερθεί στις διαδικασίες ίδρυσης της ΓΣΕΕ και του ΣΕΚΕ (1918) ως πάλη γραμμών, με την προσθήκη της κομμουνιστικής τάσης υπό την επιρροή της Οκτωβριανής Επανάστασης (1917).

Στις εκλογές του Νοεμβρίου 1920 θα κατέλθει αυτόνομα ως ΣΕΚΕ(Κ) με γραμμή ενάντια στη Μικρασιατική Εκστρατεία. Για τα ζητήματα αυτά βλ. Γ. Κορδάτος, “Ιστορία του ελληνικού εργατικού κινήματος” (Μπουκουμάνης, 1972). Τέλος και πολύ συνοπτικά στο επεισόδιο δεν αναφέρεται η εγκαθίδρυση της 2ης Ελληνικής Δημοκρατίας, η Αβασίλευτη (1924), ούτε οι μαχητικοί κοινωνικοί-εργατικοί αγώνες της περιόδου του Μεσοπολέμου.

Αναφέρονται κυβερνητικές πολιτικές της 2ης βενιζελικής περιόδου όπως η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση (1929-1932), ο αγροτικός αναδασμός της γης (1917, 1923) που ουσιαστικά ολοκληρώνει στη Θεσσαλία και τις Νέες Χώρες τη μεταρρύθμιση του 1871 του Κουμουνδούρου, με τρόπο επαναστατικό, παγιώνοντας και επεκτείνοντας το καθεστώς μικροϊδιοκτησίας στις παραγωγικές σχέσεις.

Δεκαετία του ’30 και 4η Αυγούστου

Αναφέρεται η ψήφιση του ιδιώνυμου (ν. 4229/1929), ενώ δεν αναφέρεται η επέκταση του 8ωρου-48ωρου πέραν της βιομηχανίας (ΠΔ 27/1932), ούτε η ίδρυση του ΙΚΑ (ν. 5733/1932). Επιχειρείται μια ανάγνωση-οικειοποίηση πτυχών της τετραετίας Βενιζέλου 1928-1932 (λχ δεν αναφέρεται η παύση πληρωμών στους διεθνείς πιστωτές στην οποία προχωρά ο Ελευθέριος Βενιζέλος το 1932, στο πλαίσιο της παγκόσμιας καπιταλιστικής κρίσης που έχει ξεσπάσει από το 1929), με όρους νομιμοποίησης-συνέχειας από το μετεμφυλιακό κράτος όπως θα δηλωθεί στα επόμενα επεισόδια, κάτι που δεν ισχύει.

Απεναντίας, το βενιζελικό Κίνημα του 1935 –από τα μεγαλύτερα λάθη του Ελ. Βενιζέλου– και η αποτυχία του, θα οδηγήσει στη συστηματική εκκαθάριση των Ενόπλων Δυνάμεων και της δημόσιας διοίκησης και στην οικοδόμηση του μονοκομματικού κράτους της Δεξιάς που ουσιαστικά θα διαρκέσει μέχρι το 1981. Επιπλέον η δικτατορία της 4ης Αυγούστου 1936 παρουσιάζεται περισσότερο με στοιχεία φασιστικά, ενώ στην κύρια πτυχή της αποτελεί ένα βασιλο-μεταξικό δικτατορικό καθεστώς, χωρίς μαζικό φασιστικό φαινόμενο, καθώς κάτι τέτοιο δεν υφίσταται στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου σε αντίθεση με τα συμβαίνοντα σε άλλες χώρες της Ευρώπης.

Όπως το διατυπώνει ο Άγγελος Ελεφάντης στο βιβλίο του “Η επαγγελία της αδύνατης επανάστασης-ΚΚΕ και Αστισμός στον Μεσοπόλεμο” (Θεμέλιο, 1999): «Η Ελλάδα της δεκαετίας του ’30 δικτατορεύεται, δικτατοροκρατείται, αλλά δεν φασιστικοποιείται. Η ιδεολογία των πλατιών λαϊκών μαζών παραμένει και μέσα στη δικτατορία ιδεολογία δημοκρατική-αντιφασιστική. Ο φασισμός δεν πέρασε από την Ελλάδα του Μεσοπολέμου» (σ. 223).

Οι παραλείψεις του “Καταστροφές και Θρίαμβοι”

Το επεισόδιο επίσης δεν κάνει αναφορά στην μετά το 1922 διανοητική ατμόσφαιρα, όπου κυριαρχεί η πολύ σημαντική γενιά του ’30. Είναι όμως καθοριστική η στιγμή και η συμβολή της στις μορφές του λόγου και της τέχνης, στην αναζήτηση μιας νέας εθνικής αυτογνωσίας μετά την ακύρωση της Μεγάλης Ιδέας. Υποβαθμίστηκε πολύ στο επεισόδιο η τρομακτική καταστροφή που υπέστη η Ελλάδα στα χρόνια της Κατοχής (1941-1944), παρά το γεγονός ότι πρόκειται για ένα ενεργό ζήτημα όπως και επισήμως αναγνωρίζεται.

Επίσης δεν αναφέρεται η άμεση προοπτική εδαφικής συρρίκνωσης της ελληνικής επικράτειας στην περίοδο της Κατοχής και οι δυνάμεις που την αντιπάλεψαν, όπως το ΕΑΜ, με πλέον χαρακτηριστική την παλλαϊκή κινητοποίηση στις 22-7-1943, για τη μη επέκταση της βουλγαρικής ζώνης κατοχής στην Μακεδονία. Δεν παραλείπεται όμως να αναφερθεί στο επεισόδιο μια υποθετική περίπτωση διχοτόμησης της χώρας ως ενδεχόμενο αποτέλεσμα του εμφυλίου πόλεμου, κατά την εκδοχή Βόρειας-Νότιας Κορέας, Βόρειου-Νότιου Βιετνάμ.

Επίσης δεν αναφέρεται στο επεισόδιο η τύχη των περιοχών των Δωδεκανήσων, της Κύπρου και της Βορείου Ηπείρου, που διεκδικούσαν την Ένωσή τους με την Ελλάδα. Τα Δωδεκάνησα θα ενωθούν, καθώς ανήκαν στην ηττημένη Ιταλία από το 1912. Τα ζητήματα της Κύπρου και της Β. Ηπείρου επισήμως δεν θα τεθούν ή δεν θα υποστηριχθούν με σταθερότητα και σοβαρότητα, λόγω της εμφύλιας διαμάχης που ξέσπασε από τα τέλη του 1944 και ακολούθως θα εμπλακούν στο πλαίσιο των διευθετήσεων του Ψυχρού Πολέμου. Τα ζητήματα αυτά διέφυγαν από τη σειρά.

Συγκρότηση του ΕΑΜ και αριστερός βενιζελισμός

Το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ) παρουσιάζεται στο επεισόδιο ως αποκλειστικό δημιούργημα του ΚΚΕ, το οποίο ασφαλώς διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο, ενώ για τον βενιζελικό χώρο δηλώνεται ότι συγχωνεύεται στο σύνολό του με τη Δεξιά για την αντιμετώπιση της «κομμουνιστικής πρόκλησης». Η πραγματικότητα είναι διαφορετική. Ο βενιζελισμός διέρχεται κρίση, λαμβάνοντας πλέον τη μορφή διάσπασης, ήδη από την περίοδο του Μεσοπολέμου, των δύο αφετηριακών τάσεων του.

Ο αριστερός βενιζελισμός –η τάση μετωπικής συμπαράταξης σοσιαλιστών-κομμουνιστών ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του ’30, που ο Κονδύλης θα χαρακτηρίσει ως «βενιζελοκομμουνιστές»– θα συμβάλει στην συγκρότηση του ΕΑΜ από κοινού με το ΚΚΕ, αλλά διαμορφώνοντας και άλλα αντιστασιακά σχήματα (“Η αντίσταση στην Κατοχή – Γιατί η λαϊκή επανάσταση ήταν ανέφικτη”).

Ενώ κομματικοί σχηματισμοί που προέρχονται από το συγκεκριμένο χώρο θα απόσχουν μαζί με το ΚΚΕ στις εκλογές του Μαρτίου 1946 (μια ολέθρια επιλογή της ελληνικής Αριστεράς, την οποία λχ δεν ακολούθησε η ιταλική Αριστερά την ίδια περίοδο), χωρίς όμως να συμμετάσχουν ενεργά στον Εμφύλιο Πόλεμο 1946-1949. Ο αριστερός βενιζελισμός θα επανεμφανιστεί με διάφορες μορφές στη μετεμφυλιακή περίοδο.