“Καταστροφές και Θρίαμβοι”: Ένας αντίλογος – Περίοδος 1990-2010

Στο προηγούμενο κείμενο, σχολίασα το σκέλος του 6ου επεισοδίου της τηλεοπτικής εκπομπής “Καταστροφές και Θρίαμβοι” (περίοδος 1974-1989) ακολουθώντας τη διαίρεση της περιόδου 1974-2004, σύμφωνα με το επεισόδιο. Στο παρόν κείμενο θα σχολιάσω την υποπερίοδο 1990-2004 του 6ου επεισοδίου και ορισμένα σημεία (μέχρι το 2010) του 7ου επεισοδίου, ολοκληρώνοντας την κριτική παρουσίαση της σειράς του ΣΚΑΪ.

Συμφωνώ με τη διχοτόμηση της περιόδου της Γ’ Ελληνικής Δημοκρατίας σε προ και μετά το 1989. Το επόμενο χρονικό ορόσημο είναι το 2010. Η διαφωνία βρίσκεται στο αναλυτικό πλαίσιο. Το “1989” είναι σημαντικό γιατί η περίοδος του Ψυχρού Πολέμου, με εσωτερικό σημείο τομής τις αρχές της δεκαετίας του 1970, ολοκληρώνεται με την κατάρρευση του λεγόμενου “υπαρκτού σοσιαλισμού”.

Η ΕΟΚ-12, ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 1980 βρίσκεται σε μετεξέλιξη και περιφερειακής οικονομική ολοκλήρωση με την Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη (1986). Το ελληνικό 1989 σηματοδοτεί την εξάντληση του μεταπολεμικού μοντέλου οικονομικής ανάπτυξης, με σημείο τομής το 1974, όπου στο μοντέλο προστίθεται ο εκδημοκρατισμός, το κοινωνικό συμβόλαιο, το κλείσιμο των ιστορικών λογαριασμών, η πρώτη φορά Αριστερά μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όλα αυτά που σηματοδοτούν το “1981”. Η δεκαετία του 1980 διεθνώς και στην Ελλάδα είναι μεταβατική περίοδος. Στο επίκεντρο της νέας συνθήκης βρίσκεται η αλλαγή στις σχέσεις κράτους-οικονομίας-κοινωνίας, η υποχώρηση των ιστορικών δρόμων της Αριστεράς του 20ου αιώνα, τόσο στην κομμουνιστική της εκδοχή (κατάρρευση), όσο και στη σοσιαλδημοκρατική (μεταμορφισμός).

Κυριαρχεί η τάση διεθνοποίησης-παγκοσμιοποίησης της συσσώρευσης κεφαλαίου και της διαμόρφωσης των σχετικών υπερδομών θεσμικών και διανοητικών έναντι του εθνο-κρατοκεντρικού μοντέλου και των αντίστοιχων εποικοδομημάτων, ο (νεο)φιλελεύθερος καπιταλισμός, έναντι της δημοκρατικής ρύθμισης. Στην Ελλάδα, όπου το βάρος της γεωπολιτικής είναι καταλυτικής σημασίας από την σύγχρονη κρατογένεσή της μέχρι σήμερα, η σύμπτωση των ιστορικών στιγμών από κοινού με την εκρηκτική τάση της χωροχρονικής συμπίεσης, που μετασχηματίζει την κίνηση παραγωγικών δυνάμεων-παραγωγικών σχέσεων σε πλανητικό επίπεδο, ουσιαστικά καθορίζουν τη νέα εποχή.

Αόρατα γεγονότα

Αυτή η οπτική της μεγάλης εικόνας διαφεύγει από την εκπομπή. Εκείνο που κυριαρχεί είναι η εμπάθεια σε βαθμό “αναλυτικής τύφλωσης” προς τον Ανδρέα Παπανδρέου και το ΠΑΣΟΚ, όπου σύμφωνα με την εκπομπή η χώρα καταρρέει το 1989. Και αίφνης από το 1990 και μετά αρχίζει μια εκρηκτική άνοδος, η οποία τιτλοφορείται χαρακτηριστικά “Για μια Νέα Μεγάλη Ιδέα“. Όπως αφετηριακά δηλώνεται: «Τελικά η Ελλάδα όχι μόνο αποφεύγει την κατάρρευση του 1990, αλλά μέσα στην επόμενη 20ετία θα πετύχει μια εντυπωσιακή και απρόσμενη οικονομική ανάπτυξη. Η οικονομία απογειώνεται».

Τόσο πολύ απογειώθηκε οικονομικά η Ελλάδα, που μία 20ετία ακριβώς από το 1990, το 2010 δηλαδή, χρεοκόπησε και εισήλθε στην εποχή των μνημονίων. Είναι τόσο ωραιοποιημένη η παρουσίαση της περιόδου Σημίτη, που αδυνατεί να καταλήξει σε ερμηνευτικό σχήμα με όρους ορθού λόγου, επιστήμης και όχι ιδεολογικής εμμονής. Δεν είναι τόσο ότι ο Στάθης Καλύβας είναι οπαδός του Σημίτη, καθώς οι οπαδοί του, τουλάχιστον αρκετοί από το ΠΑΣΟΚ, μηδέ ακόμα και του ίδιου του πρώην πρωθυπουργού εξαιρουμένου, εκδηλώνουν κάποιες περιορισμένες τάσεις κριτικού αναστοχασμού της περιόδου 1996-2004.

Ο Καλύβας αντανακλά το διάβασμα της σημιτικής περιόδου –και της μητσοτακικής (1990-1993) δευτερευόντως– που κάνει η αποεθνικοποιημένη ιδιωτικο-δημόσια ελίτ της χώρας. Αντανακλά το αποεδαφοποιημένο-νομαδικό κεφάλαιο, του οποίου δρα ως οιονεί οργανικός διανοούμενος, έναντι της εδαφικής λογικής της εργασίας, του χώρου όπου αναπαράγεται η ζωντανή κοινότητα, χρησιμοποιώντας την ορολογία του Ντεϊβιντ Χάρβεϋ. Η εθνικο-λαϊκή ταυτότητα θα συμπλήρωνα.

Στο πλαίσιο αυτό η κυβέρνηση Κώστα Μητσοτάκη παρουσιάζεται αποφθεγματικά, ως πολιτική οικονομικών μεταρρυθμίσεων που μένει ανολοκλήρωτη, επειδή χάνει την κοινοβουλευτική πλειοψηφία. Το 1990 είχε λάβει 47% με προσπάθεια πολιτικής-ηθικής εξόντωσης του αντιπάλου του και είχε διεθνή συγκυρία ευνοϊκή για το νεοφιλελεύθερο σχέδιο. Μετά από 3,5 χρόνια, όμως, θα λάβει 39% χάνοντας τις εκλογές. Αυτό παραμένει για την εκπομπή αόρατο!

Η ένταση των κοινωνικών αγώνων την περίοδο 1990-93, των μαθητικών κινητοποιήσεων καταλήψεων 1990-91, η δολοφονία του καθηγητή Νίκου Τεμπονέρα το 1991, δεν αναφέρονται. Η μεγάλη παλλαϊκή αντίθεση στο Μακεδονικό απέναντι στους χειρισμούς της κυβέρνησης Μητσοτάκη, την περίοδο 1992-1993, δεν αναφέρεται. Όπως δεν υπάρχει καμία αναφορά στο σαρωτικό αποτέλεσμα των επαναληπτικών εκλογών της Β’ Αθήνας.

Η τρίτη θητεία του Ανδρέα Παπανδρέου

Η τρίτη κυβερνητική περίοδος του Ανδρέα Παπανδρέου, παρουσιάζεται θετικά στο επεισόδιο, ως ένας “διαφορετικός Ανδρέας”, με διάθεση συμμαζέματος των οικονομικών μεγεθών, προετοιμασία για την είσοδο στο ευρώ και κυρίως για την έλευση Σημίτη. Πλίνθοι και κέραμοι ατάκτως ερριμμένοι! Πλήρης απουσία ερμηνευτικής προσέγγισης. Δεν υπάρχει η ιστορική πλαισίωση, ούτε αναλυτικό εργαλείο που να δώσει ένα σχήμα για την εξέλιξη του ΠΑΣΟΚ.

Δεν υπάρχει αναφορά λ.χ. στην κρατικοποίηση του κόμματος, στην ισχύ της συλλογικής κομματικής γραφειοκρατίας και τον σχηματισμό των ανταγωνιστικών μερίδων της, το ρεύμα των λεγόμενων εκσυγχρονιστών, τι χαρακτηριστικά είχε. Η σταδιακή απώλεια της αυτονομίας του συλλογικού πολιτικού υποκειμένου έναντι του κράτους και των λόμπι συμφερόντων, η κυριαρχία των (ηλεκτρονικών) ΜΜΕ και του φαινομένου της τηλεκρατίας, η διασύνδεση με επιχειρηματικά συμφέροντα ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1980, η οποία μετεξελίσσεται σε υφιστάμενη σχέση τη δεκαετία του 1990, η καρτελοποίηση του πολιτικού συστήματος.

Αναφέρεται η γνωστή φράση του Ανδρέα Παπανδρέου το 1993 «Ή το έθνος θα εξαφανίσει το χρέος, ή το χρέος θα αφανίσει το έθνος». Γιατί προχωρά σε αυτή τη σαφή προειδοποίηση, (ομιλία στο Υπουργικό Συμβούλιο 2-12-1993) μένει ασχολίαστο. Η αύξηση των δημοσίων-κοινωνικών δαπανών της δεκαετίας του 1980, δεν γίνεται με αύξηση των φορολογικών εσόδων, αλλά κυρίως με δανεισμό. Αυτό αναφέρεται και είναι σημαντικό.

Αυτό που δεν λέγεται είναι ότι στα τέλη της δεκαετίας του 1980-αρχές του 1990, αλλάζουν ριζικά οι όροι διαχείρισης του δημοσίου χρέους, που παύει να είναι κατά βάση εσωτερικό και κρατικά ελεγχόμενο. Δεν ρωτήθηκε ο Χρυσάφης Ιορδάνογλου, που γνωρίζει καλά το θέμα. Είναι η γνώση αυτής της κρίσιμης διαφοράς, καθώς και η επιτυχής αποτροπή της μετατροπής της κρίσης χρέους σε κρίση δανεισμού αμέσως μετά τις εκλογές του 1993, που οδηγούν τον τότε πρωθυπουργό στη δραματική αυτή προειδοποίηση, που δεν αναφέρθηκε αν και καθοριστική για τη συνέχεια.

Επίσης δεν αναφέρθηκε η επιτυχής άμυνα στη μάχη για τη σταθερότητα της δραχμής τον Μάιο 1994 απέναντι στις κερδοσκοπικές επιθέσεις, όταν η αγγλική στερλίνα ή η ιταλική λιρέτα είχαν δεχθεί την ίδια περίπου περίοδο σημαντικά πλήγματα. Δεν αναφέρθηκε η πιο σημαντική μεταρρύθμιση στο δημόσιο τομέα, η ίδρυση του ΑΣΕΠ (ν. 2190/94) και πολλά άλλα. Τέλος δεν αναφέρθηκε η αναγνώριση της Γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου (ν. 2193/94) και η επαναφορά του ζητήματος διεκδίκησης των γερμανικών οφειλών (14-11-1995). Και αυτά είναι δηλωτικά της οπτικής που υιοθετεί ο Καλύβας.

Επίσης για την περίοδο 1974-2015 δεν γίνεται καμία αναφορά στον παράγοντα Τουρκία, στην κρίση του Χόρα και το πρωτόκολλο της Βέρνης (1976), στην κρίση του Σισμίκ (1987), στο Νταβός και το mea culpa του Ανδρέα Παπανδρέου (1988) στο Αιγαίο και τα 12 μίλια (1994-1995), τα Ίμια (1996), τη συμφωνία της Μαδρίτης (1997), το Ελσίνκι (1999), την παράδοση του ηγέτη των Κούρδων Οτζαλάν και τις εφιαλτικές εικόνες-συνθήκες της σύλληψής του (1999), την δημοψηφισματική απόρριψη του Σχεδίου Ανάν (2004). Είναι ενδιαφέρον, ότι ενώ ο Καλύβας αντιμετωπίζει θετικά την περίοδο Σημίτη, δεν αναφέρεται στην ένταξη της Κύπρου στην ΕΕ (2003-2004). Κι αυτό είναι χαρακτηριστικό. (βλ. Βασίλειος Φούσκας, Τουρκικός Ιμπεριαλισμός και Αποτροπή- Επίκεντρο 2022).

Η περίοδος Σημίτη

Η εποχή Σημίτη αντιμετωπίζεται εξωραϊσμένα. Οι κοινωνικοί και πολιτικοί αγώνες της περιόδου όπως οι μαζικές κινητοποιήσεις ενάντια : στην αγροτική πολιτική (1996-1997), στην εκπαιδευτική πολιτική (1998-1999), στην “επίσημη” ελληνική συμμετοχή στην παράδοση του Κούρδου ηγέτη (1999), στους ΝΑΤΟϊκούς βομβαρδισμούς στη Γιουγκοσλαβία (1999), στο ασφαλιστικό (2001), στην παγκοσμιοποίηση (2001-2004), στον πόλεμο στο Ιράκ (2003) κ.α. είναι εξαφανισμένοι.

Όπως και μαζικές κινητοποιήσεις την περίοδο Καραμανλή, όπως το κίνημα ενάντια στις πολιτικές στην γ΄ βάθμια εκπαίδευση και την αναθεώρηση του άρθρου 16 του Συντάγματος (2006-2007), η κοινωνική έκρηξη του Δεκεμβρίου 2008 ή η διαπάλη για το βιβλίο της Ιστορίας της Στ΄ Δημοτικού (2007), μια πολύ σημαντική δημόσια συζήτηση-αντιπαράθεση, απουσιάζουν από το 6ο και 7ο επεισόδιο.

Γενικά η οπτική των κοινωνικών κινημάτων –όπως και η εξέλιξη των διανοητικών ρευμάτων– δεν υπάρχει στην εκπομπή, παρά το γεγονός ότι το πεδίο των συλλογικών δράσεων και των κοινωνικών κινημάτων αποτελεί έναν δυναμικό τομέα της Πολιτικής Επιστήμης –ακόμα και σε επίπεδο μελέτης σύγχρονων μορφών πολυεπίπεδης διακυβέρνησης σε περιόδους που η πολιτική δεν είναι ούτε αναγνωρίζεται πλέον αποκλειστικά ως κρατοκεντρική, αλλά ως πολυκεντρική διαδικασία– η αποσιώπηση του οποίου πέραν της ιδεολογικού χαρακτήρα επιλογής καθώς ανατρέπει το “αφήγημα”, δείχνει και αναλυτική αδυναμία.

Η ένταξη στο ευρώ, συμβολίζει την επιτυχία της “Νέας Μεγάλης Ιδέας”, η οποία θεμελιώνεται στην επίτευξη δημοσιονομικών και αντι-πληθωριστικών στόχων. Η διαρκής από-παραγωγικοποίηση της χώρας, τόσο στο πεδίο των αγροτικών, όσο και των βιομηχανικών προϊόντων, η ραγδαία συρρίκνωση του “made in Greece”, η αδυναμία μείωσης του δημοσίου χρέους, παρά την εμφανιζόμενη ανάπτυξη, δεν αναφέρεται. Η αύξηση του ΑΕΠ κατά μέσο όρο 4% ετησίως, κατέγραφε κυρίως άνοδο της κατανάλωσης, των εισοδημάτων και όχι της παραγωγής ή της προσφοράς-επένδυσης.

Η άνοδος του ιδιωτικού δανεισμού, η οποία από το 2010 και μετά θα εξελιχθεί στα “κόκκινα δάνεια”, η σταδιακή ελαστικοποίηση των εργασιακών σχέσεων, η τεχνολογική στασιμότητα και υστέρηση σε υποδομές (ιδίως εκτός Αττικής) σε συγκριτικό επίπεδο με άλλες ευρωπαϊκές οικονομίες-κοινωνίες, το Χρηματιστήριο και η κουλτούρα που σηματοδότησε, δεν αναφέρονται. Αυτά όμως αποτελούν τα κρίσιμα μεγέθη, τα οποία σε συνδυασμό με μια πολιτική τάξη, της οποίας το επίπεδο ιδίως από τα μέσα της δεκαετίας του 1990 και μετά βρίσκεται σε διαρκή και σε βάθος υποχώρηση, χαρακτηριζόμενο παράλληλα από μεγάλο βαθμό ανευθυνότητας και υψηλό επίπεδο καριερισμού, έχουν διαμορφώσει μια αδύναμη παραγωγικά και θεσμικά χώρα, όταν θα συναντηθεί με τη διεθνή οικονομική κρίση του 2008.

Το ΠΑΣΟΚ μεταμορφώνεται σταδιακά σε κόμμα της διανομής και όχι της παραγωγής, σε κόμμα με προνομιακές σχέσεις με μερίδες της κεφαλαιοκρατίας, εργολάβους και ανώτερη μεσαία τάξη, με υψηλόμισθα στρώματα της εξασφαλισμένης μισθωτής εργασίας, εμφανίζοντας πλέον ορατά κενά ιδεολογικού χαρακτήρα που ολοένα διευρύνονται, αδυνατίζει πολύ ο θεωρητικός και πολιτικός του λόγος, αλλοιώνεται η εσωκομματική του ζωή και παραγωγή, αλλά και οι σχέσεις κοινωνικής εκπροσώπησης.. Η ελληνική κοινωνία καθοδηγείται, από κοινωνικές ελίτ, ΜΜΕ, κόμματα, σ’ ένα καταναλωτικό-αντιπαραγωγικό ήθος και ανάλογες διαχεόμενες πρακτικές.

Η διαδικασία διεθνούς ενσωμάτωσης του “συστήματος χώρα” γίνεται με όρους οικονομικού παρασιτισμού, αποεθνικοποιημένης κουλτούρας, αθηνοκεντρικής απομόνωσης και σταδιακής εκποίησης. Αυτό συμπυκνώνεται στους Ολυμπιακούς Αγώνες “Αθήνα 2004”, που από τον Καλύβα διαβάζονται ως εξής: «Η χώρα δείχνει να έχει μπει σε εντελώς νέα τροχιά. Εκπέμπει οικονομική ευρωστία, γεωπολιτική υπεροχή και αυτοπεποίθηση»! Ούτε υπαινιγμός για το κόστος διοργάνωσης. (βλ. “Αφιέρωμα η Ολυμπιάδα, το κράτος των Αθηνών και ο Ελληνισμός” περιοδικό “Άρδην”, τχ. 10/1997).

Η χρεοκοπία: Ένας αντίλογος

Τελικά στο επόμενο επεισόδιο, το 7ο, που είναι και το τελευταίο, καταλήγει ότι για τη χρεοκοπία του 2010, φταίει γενικά και αόριστα ένας αλόγιστος εύκολος δανεισμός, χαμηλόφωνα κάτι αναφέρεται για την αρχιτεκτονική του ευρώ και της ΕΚΤ. Τονίζεται ο υπαρκτός δημοσιονομικός εκτροχιασμός της περιόδου Κώστα Καραμανλή και (εννοείται) ότι κυρίως φταίει ο Ανδρέας Παπανδρέου. Η περίοδος της διακυβέρνησης Σημίτη (σχεδόν) εξαφανίζεται από το κάδρο των ευθυνών, όπως και οι χειρισμοί του Γιώργου Παπανδρέου, τόσο ως αντιπολίτευση, όσο και ως κυβέρνηση, για τους οποίους δεν διατυπώνεται η παραμικρή κριτική.

Το σύγχρονο ελληνικό έθνος-κράτος είχε πολύ σημαντικές επιτυχίες, ιδίως τα πρώτα 100 χρόνια, μέχρι το 1920, οπότε και βρισκόταν στη διεθνή πρωτοπορία στα κρίσιμα ζητήματα της οικοδόμησης κράτους, της εθνικής και δημοκρατικής ολοκλήρωσης, της κοινωνικής ισότητας-συνοχής. Τα επόμενα 100 χρόνια, η τάση αντιστρέφεται. Καταγράφεται, ως αποτέλεσμα, σημαντική γεωπολιτική, δημογραφική, θεσμική και οικονομική συρρίκνωση, σε σύγκριση πάντα με άλλους ευρωπαϊκούς κοινωνικούς σχηματισμούς.

Η αυτοδικαιωτική προσέγγιση της εγχώριας αποεδαφοποιημένης –φαντασιακά ή μη– ελίτ, που υιοθετεί το ντοκιμαντέρ του Καλύβα, δεν διαθέτει επιστημονικό βάθος. Διαστρεβλώνει πολλές φορές την πραγματικότητα και ουσιαστικά δεν προσφέρει. Δεν υπάρχει εξωστρέφεια χωρίς ρίζα. Είμαστε όμως σε νέα εποχή, δυναμικών και πολυεπίπεδων σχέσεων τοπικού-παγκόσμιου. Η ελληνική κοινωνία έχει τις δυνάμεις, αφετηριακά πολιτισμικές, να πάρει το δρόμο της αναγέννησης.