Scripta Manent – Ιμμάνουελ Κάντ: Τι είναι διαφωτισμός
21/06/2020
Διαφωτισμός είναι η έξοδος του ανθρώπου από την ανωριμότητά του, για την οποία ο ίδιος είναι υπεύθυνος. Ανωριμότητα είναι η αδυναμία να μεταχειρίζεσαι το νου σου χωρίς την καθοδήγηση ενός άλλου. Είμαστε υπεύθυνοι γι’ αυτήν την ανωριμότητα, όταν η αιτία της βρίσκεται όχι στην ανεπάρκεια του νου, αλλά στην έλλειψη αποφασιστικότητας και θάρρους να τον μεταχειριζόμαστε χωρίς την καθοδήγηση ενός άλλου.
Sapere aude! Έχε θάρρος να μεταχειρίζεσαι το δικό σου νου! Τούτο είναι το έμβλημα του Διαφωτισμού. Οκνηρία και δειλία είναι οι αιτίες που ένα μεγάλο μέρος των ανθρώπων, αν και η Φύση από καιρό τους έχει ελευθερώσει από ξένη καθοδήγηση (naturaliter maiorennes), ευχαρίστως μένουν όλη τη ζωή τους ανώριμοι· και που γίνεται εύκολο σε άλλους να τους επιβληθούν ως κηδεμόνες.
Είναι τόσο βολικό να είναι κανείς ανώριμος. Έχω ένα βιβλίο, που έχει νου για μένα, έναν πνευματικό που έχει συνείδηση για μένα, ένα γιατρό που κρίνει τη δίαιτα για μένα κ.ο.κ. — δεν χρειάζεται λοιπόν να κουραστώ εγώ ο ίδιος. Δεν είναι ανάγκη να σκέπτομαι, όταν μπορώ απλώς να πληρώνω· άλλοι θα αναλάβουν αυτή τη στενόχωρη δουλειά για μένα. Για να θεωρεί το μέγιστο μέρος των ανθρώπων (μέσα δω ολόκληρο το ωραίο φύλο) το βήμα προς την ωριμότητα όχι μόνο δύσκολο, καθώς είναι, αλλά και πολύ επικίνδυνο — για τούτο φροντίζουν ήδη εκείνοι οι κηδεμόνες που έχουν αναλάβει με τόση καλοσύνη την εποπτεία του.
Μόνο αργά λοιπόν μπορεί ένα κοινό να φτάσει στο διαφωτισμό. Με μιαν επανάσταση ίσως καταρρέει βέβαια ο προσωπικός δεσποτισμός και καταργείται η καταπίεση από ανθρώπους άπληστους για κέρδη και για εξουσία, αλλά ποτέ δεν γίνεται αληθινή αναμόρφωση του τρόπου της σκέψης· νέες προλήψεις, εξίσου όπως και οι παλιές, χρησιμοποιούνται για σκοινί που οδηγεί τον αστόχαστο μεγάλο σωρό των ανθρώπων.
Για τούτο τον διαφωτισμό τίποτ’ άλλο δεν απαιτείται παρά ελευθερία· και μάλιστα η πιο άβλαβη από οτιδήποτε μπορεί να ονομαστεί ελευθερία, δηλαδή η ελευθερία να κάμνει κανείς δημόσια χρήση του Λόγου του στο κάθε τι. Και όμως ακούω από παντού να φωνάζουν: μη συλλογίζεστε! Ο αξιωματικός λέει: μη συλλογίζεστε, μόνο να γυμνάζεστε! Ο οικονομικός σύμβουλος: μη συλλογίζεστε, μόνο να πληρώνετε! Ο πνευματικός: μη συλλογίζεστε, μόνο να πιστεύετε.
(Μόνο ένας μοναδικός Κύριος στον κόσμο λέει: συλλογίζεστε, όσο θέλετε, και για οποιοδήποτε ζήτημα θέλετε· αλλά υπακούετε!) Εδώ υπάρχει παντού περιορισμός της ελευθερίας. Ποιος περιορισμός όμως είναι εμπόδιο για τον διαφωτισμό; και ποιος όχι, αλλ’ απεναντίας είν’ ευνοϊκός γι’ αυτόν; Απαντώ: η δημόσια χρήση του Λόγου μας πρέπει να είναι πάντοτε ελεύθερη, και αυτή μονάχα μπορεί να φέρει διαφωτισμό ανάμεσα στους ανθρώπους… Η λυδία λίθος για κάθε τι που μπορεί να τεθεί ως νόμος σ’ ένα λαό, βρίσκεται στο ερώτημα: αν θα μπορούσε ένας λαός να επιβάλει στον εαυτό του ένα τέτοιο νόμο.
O Ιμμάνουελ Καντ (Καίνιξμπεργκ 1724 – Καίνιξμπεργκ 1804) ήταν φιλόσοφος και επιστήμονας. Θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους στοχαστές και φιλοσόφους και γνήσιος εκφραστής του πνεύματος του Διαφωτισμού, ο ορισμός του οποίου αποτελεί και το πιο γνωστό του κείμενο. Έζησε και πέθανε στο Καίνιξμπεργκ της Ανατολικής Πρωσίας όπου και το 1770 ανέλαβε την έδρα της Λογικής και Μεταφυσικής. Το έργο του Καντ επέχει θέση συνδετικού κρίκου μεταξύ του ορθολογισμού και του εμπειρισμού, φιλοσοφικών ρευμάτων-παραδόσεων του 18ου αιώνα. Είχε, επιπροσθέτως, αποφασιστική επίδραση στο κίνημα του ρομαντισμού και στη φιλοσοφία του γερμανικού ιδεαλισμού του 19ου αιώνα. Το έργο του αποτέλεσε επίσης σημείο εκκίνησης για πολλούς φιλοσόφους του 20ού αιώνα. Το κείμενο της παρούσας έκδοσης είναι παρμένο από τον τόμο Ιμμάνουελ Καντ, Δοκίμια, μτφ. Ε.Π. Παπανούτσος, εκδ. “Δωδώνη”, Αθήνα 1971.
