Τα όρια της αξιοπρέπειας και οι “άνθρωποι χωρίς σεντούκια”

H έννοια της αξιοπρέπειας δεν προέκυψε creatio ex nihilo: Οι Στωικοί ανέπτυξαν πρώτοι την ιδέα μιας αξιοπρέπειας που προσδιορίζει το ποιοτικό άτομο ως φορέα της, χωρίς να προσδίδει κοινωνική θέση. Στην “Πολιτεία” του Πλάτωνος η αξιοπρέπεια αναγνωρίζεται με βάση την προθυμία των πολιτών να διακινδυνεύσουν τη ζωή τους, υπερασπίζοντας την πατρίδα τους. Στην ρωμαϊκή εποχή, ο Κικέρων χρησιμοποίησε την έννοια της αξιοπρέπειας (dignitas) για να διαχωρίσει τους ανθρώπους από τα ζώα.

Η χριστιανική έννοια της αξιοπρέπειας επικεντρώνεται στην ικανότητα του ανθρώπου να κάνει ηθικές επιλογές. Η ιδέα της ανθρώπινης αξιοπρέπειας ήταν μια από τις θεμελιώδεις φιλοσοφικές καινοτομίες της Αναγέννησης, όπου μια σειρά κειμένων για τους dignitas hominis, έδωσαν έκφραση στην ανθρώπινη αυτοκατανόηση. Ο Immanuel Kant εισήγαγε την έννοια της αξιοπρέπειας, βασιζόμενος στη πεποίθηση: «Το να αντιμετωπίζεις τους ανθρώπους ως άτομα με αξιοπρέπεια σημαίνει να τους αντιμετωπίζεις ως αυτόνομα άτομα ικανά να επιλέξουν τη μοίρα τους». Το ρητό του Καντ «η ίδια η ανθρωπότητα είναι μια αξιοπρέπεια» υιοθετήθηκε στην “Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου”.

Η αξιοπρέπεια –”κιμπαριλίκι” τη λέει ο λαός– συνδέεται με την τήρηση προτύπων ακεραίου χαρακτήρα και καλής συμπεριφοράς. Αυτό που κυρίως συμβάλλει στην προσωπική αξιοπρέπεια είναι η ελευθερία να σκέφτεται κανείς ανεξάρτητα και να σχηματίζει τις δικές του απόψεις. Ο αξιοπρεπής άνθρωπος έχει αυτοσεβασμό (δεν επιτρέπει την υποτίμηση της νοημοσύνης του και την παραβίαση των δικαιωμάτων του) και αξιοπιστία (τον εμπιστεύονται και τον πιστεύουν γιατί είναι άτομο με ποιότητα).

Αν του δείξουν ασέβεια ή παραβιάσουν τα δικαιώματα του, το να υπερασπίζεται με κάθε τρόπο τον εαυτό του, είναι επιβεβαίωση της αξιοπρέπειάς του. Σέβεται και στηρίζει την αξιοπρέπεια των άλλων, ώστε να μην θεωρηθεί ασυνεπής ή –ακόμα χειρότερα– υποκριτής. Ας δούμε κάποιες χαρακτηριστικές περιπτώσεις όπου η ανθρώπινη αξιοπρέπεια δοκιμάζεται στις ημέρες μας.

Η τήρηση των κανόνων αξιοπρέπειας πρέπει να είναι βασικό συστατικό στην άσκηση πολιτικής για να αποφευχθεί η δημιουργία κενού μεταξύ κοινωνίας και κυβερνώντων. Η νεοφιλελεύθερη αντίληψη αποσυνδέει την ιδέα της αξιοπρέπειας από τις ιδιότητες του χαρακτήρα ενός ανθρώπου και από τις κοινότητες, στις οποίες είναι ενσωματωμένος. Αποκορύφωμα η μεταμοντέρνα σκέψη όπου όλα εστιάζονται στη βούληση για δύναμη και ικανοποίηση σκοπιμοτήτων.

Η ισοπέδωση της αξιοπρέπειας

Το αποτέλεσμα είναι η ισοπέδωση της αξιοπρέπειας πολλών πολιτικών που ευθύνονται για το ότι οι χώρες τους βιώνουν την απώλεια του νοήματος και της αξίας των θεμελιωδών αρχών του σύγχρονου συνταγματικού κράτους. Η αρχή γίνεται όταν ένα κράτος παύει να ενεργεί βάσει και εντός των ορίων του νόμου, όπου τηρούνται οι κανόνες που το ίδιο είχε θεσπίσει για την προστασία των δικαιωμάτων των πολιτών του. Συνεχίζεται, μάλιστα, με τη κατά το δοκούν παραβίαση του Συντάγματος από κρατικά όργανα.

Στις διεθνείς σχέσεις, μια πολιτική ηγεσία δεν μπορεί να χαρακτηριστεί αξιοπρεπής όταν απλά ποντάρει “σε από μηχανής προστάτες” από το εξωτερικό, όταν δεν έχει μια καλοσχεδιασμένη εθνική στρατηγική βασισμένη στη γνώση των περιστάσεων με συνέπεια, εκμετάλλευση ισορροπιών, αξιοποίηση ευκαιριών και διπλωματία ανταλλαγμάτων. Δεν μπορεί να χαρακτηριστεί αξιοπρεπής όταν βασίζεται σε υποσχέσεις ευκαιριακών “συμμάχων”. Η νεοφιλελεύθερη ηγεσία κάποια στιγμή θα καταλήξει να “παίξει στα ζάρια” τα συμφέροντα της χώρας.

Ένας δικαστής που χρησιμοποιεί δύο μέτρα και δύο σταθμά στις αποφάσεις του, σαφώς αδιαφορεί για το γεγονός ότι η αξιοπρέπεια είναι κάτι που δεν μπορεί ποτέ να διαχωριστεί από τις ευθύνες αυτού που καλείται να εκτελέσει καθήκοντα δικαστή. Αυτή είναι η τυπική συμπεριφορά ενός ανθρώπου που αισθάνεται ότι είναι ετερόφωτος, ότι είναι κάποιος επειδή άλλοι τον διόρισαν στη θέση του. Όμως, το να διαμορφώνει την αίσθηση του εαυτού του γύρω από το πώς τον ορίζουν αυτοί που τον διορίζουν, είναι ένας θανάσιμος κίνδυνος για το λειτούργημα του δικαστή.

“Οι άνθρωποι χωρίς σεντούκια”

Ως αποτέλεσμα, η Δικαιοσύνη πολλών ευρωπαϊκών χωρών έχει σημαντικό μερίδιο ευθύνης, γιατί επιτρέπει να παραβιάζεται το Σύνταγμα από κρατικά όργανα. Μια Δικαιοσύνη που δεν αντιδρά σε αυθαιρεσίες της κρατικής εξουσίας στερείται αυτοσεβασμού και αυτοεκτίμησης και άρα στερείται αξιοπρέπειας. Ο Friedrich Nietzsche, στο έργο του “Ο Τελευταίος Άνθρωπος” παρουσιάζει τους ανθρώπους χωρίς αξιοπρέπεια σαν “ανθρώπους χωρίς σεντούκια” που δεν έχουν τίποτα αξιόλογο μέσα τους, χωρίς υψηλούς στόχους ή ιδανικά, για τα οποία είναι πρόθυμοι να αγωνιστούν και να θυσιαστούν.

Για το Χριστιανισμό η αξιοπρέπεια του ανθρώπου θεωρείται ότι αντανακλά την αξιοπρέπεια του Θεού – κατά τον άγιο Γρηγόριο Νύσσης «ο άνθρωπος δημιουργήθηκε κατ’ εικόνα Θεού». Οπότε, εγείρονται εύλογα ερωτήματα όταν οι θρησκευτικοί ηγέτες αποφεύγουν να υπερασπιστούν τις διακριτές ανθρώπινες αξίες, όπως αυτές εκφράζονται από τη χριστιανική πίστη. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση των διωγμών κατά της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας. Οι παγκόσμιοι θρησκευτικοί ηγέτες δεν φαίνεται να συγκινούνται ούτε από τις δραματικές εκκλήσεις του Robert Amsterdam, γνωστού υπερασπιστή ανθρωπίνων δικαιωμάτων, που πρόσφατα δήλωσε:

«Ως Εβραίος στην πίστη, δεν καταλαβαίνω πώς οι Χριστιανοί ηγέτες σε όλο τον κόσμο δεν έχουν εξεγερθεί με τα δεινά της Εκκλησίας της Ουκρανίας! Είναι σοκαριστικό ότι δεν τους συγκινούν οι συνεχείς επιδρομές σε εκκλησίες, οι άγριοι ξυλοδαρμοί, οι απαγωγές και οι φυλακίσεις κληρικών». Ίσως ο λόγος της αδιαφορίας τους είναι ότι, οι θρησκευτικοί ηγέτες αμφιβάλλουν ότι η χριστιανική αξιοπρέπεια, όπως εκφράζεται στο έργο του άγιου Γρηγόριου Νύσσης “Περί κατασκευής του Ανθρώπου”, θα μπορέσει να επιβιώσει από τον “θάνατο του Θεού” στον σύγχρονο πολιτισμό.

Τα ΜΜΕ απέναντι στον πολίτη

Ένας τρόπος καταπάτησης της αξιοπρέπειας κάποιου είναι όταν, εν αγνοία του, τον χρησιμοποιούν ως μέσο επίτευξης αλλότριου σκοπού. Αυτός είναι συχνά ο τρόπος με τον οποίο τα ΜΜΕ αντιμετωπίζουν τον πολίτη. Ο τελευταίος μοιάζει με κάποιον που υποβάλλεται σε αναισθησία για να του αφαιρέσουν, εν αγνοία του, ζωτικά όργανα που θα χρησιμοποιήσουν σε κάποιον άλλον.

Αυτό που διδάσκουν τέτοιες περιπτώσεις είναι ότι αξιοπρέπεια χωρίς γνώση είναι πρακτικά άχρηστη. Ο πολίτης οφείλει να είναι σωστά ενημερωμένος, έχοντας κριτική σκέψη και σωστή αντίληψη των πραγματικών καταστάσεων, χωρίς να αφήνει άλλους να σκέφτονται γι’ αυτόν. Πρέπει να αυτοπροστατευθεί από την προπαγάνδα που αποτρέπει την ουσιαστική δημόσια αντιπαράθεση για σημαντικά θέματα και φροντίζει να εμφανίζονται στα συστημικά ΜΜΕ μόνο άτομα που έχουν πρώτα “πιστοποιηθεί” από την εκάστοτε κυβέρνηση.

Συχνά ο πολίτης ενημερώνεται από αναλυτές που δεν σκοπεύουν στην προσομοίωση της πραγματικότητας, αλλά στην προσποίησή της. Σκοπός της προσομοίωσης είναι να παρουσιάσει μια ανάλυση που να είναι προσαρμοσμένη στην πραγματικότητα. Αντιθέτως, σκοπός της προσποίησης είναι να διαστρεβλώσει τη πραγματικότητα, ώστε να είναι προσαρμοσμένη στην ανάλυση.

Τη στιγμή που ο ΟΗΕ ανακοίνωνε ότι «Ως αποτέλεσμα της εισβολής στο Ιράκ, 740.000 γυναίκες είναι χήρες και 4.500.000 άνθρωποι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους», ο Andrew Marr του BBC ισχυριζόταν: «Ο Blair είπε ότι θα πάρουν τη Βαγδάτη χωρίς λουτρό αίματος και αποδείχθηκε ότι είχε απόλυτο δίκιο. Οι επικριτές οφείλουν να του αναγνωρίσουν ότι στέκεται μπροστά τους ως πιο υπεύθυνος άνδρας από όλους». Βρίσκει κανείς πολλά παρόμοια παραδείγματα “προσποίησης” στις πρόσφατες περιπτώσεις της Γάζας και της Ουκρανίας.

Οι πλευρές της Ιστορίας

Είναι δύσκολο να διατηρήσει κανείς την αξιοπρέπειά του όταν βομβαρδίζεται από ατάκες όπως: «Είμαστε στη σωστή πλευρά της Ιστορίας»! Τί είδους σωστή πλευρά είναι να δίνεις συγκεκριμένα πράγματα και να παίρνεις αόριστες υποσχέσεις; Σε αμφιβόλου έκβασης ανταγωνισμό γιγάντων είναι συνετό να στηρίζεις με φανατισμό τη μία πλευρά και επιπλέον να αντιμετωπίζεις επιτιμητικά την άλλη;

Σημαντικός αριθμός αναλυτών διακινδυνεύουν την αξιοπρέπειά τους, προωθώντας πομπώδεις ατάκες που σκοπό έχουν να αποκρύψουν την παταγώδη αδυναμία χάραξης μιας σοβαρής στρατηγικής για το μέλλον της χώρας. Οι ελάχιστοι που αντιπαρατίθενται στις ατάκες είναι οι “μοναχικοί καβαλάρηδες” που ακολουθούν το λιγότερο περπατημένο μονοπάτι της αξιοπρέπειας. Είναι, όμως, αυτό αρκετό για να κάνει τη διαφορά;

Η αξιοπρέπεια δεν είναι στατική αλλά εξελισσόμενη έννοια. Μπορεί να επιτευχθεί ή να χαθεί, να αναγνωριστεί ή να αποσιωπηθεί. Απαιτεί συνεχή αγώνα και θυσίες. Στέκεται ως το εύλογο όριο σε αυτό που πιστεύουμε ότι πρέπει να ανεχθούμε σε αντιπαραθέσεις σχετικά με το καλό, το σωστό ή το δίκαιο. Το ερώτημα είναι: Ποιο ακριβώς είναι αυτό το εύλογο όριο;