Τα πέντε μονοπάτια ανάτασης του Ελληνισμού στο έργο του Μ. Χαραλαμπίδη

Ο Μιχάλης Χαραλαμπίδης ήταν από τους λίγους που συνέλαβαν την έννοια της πολιτικής στο υπερθετικό βαθμό. Την εγκωμίασε με σθένος και πάθος, σαν αντιστάθμισμα στο μαγαρισμό της και τελικά στη “δολοφονία” της από τη διανοητική πενία και τον καιροσκοπισμό των μεταπολιτευτικών πολιτικών μορφωμάτων.

Ό,τι επεξεργαζόταν και ό,τι πρότεινε το τεκμηρίωνε και ιστορικά στις διδαχές των μεγάλων δασκάλων μας. Και είχε εμπεδώσει πρωτίστως την ουσία της αρχαίας ελληνικής παιδείας: ότι ο άνθρωπος πρέπει να κρίνεται από το «είναι» του, από το λόγο και την ηθική και όχι από το «έχειν», τον πλούτο και τη δύναμη. Ότι η προσωπικότητα του ανθρώπου πρέπει να αξιολογείται από την ικανότητα και τη βούλησή του να κατανοεί τη φύση και την κοινωνία και όχι να τις κατακτά.

Ύφαινε ένα νήμα στιγμών της ελληνικής ιστορίας που μπορούσαν να αποτελέσουν τα σταθερά βάθρα μιας στρατηγικής ανάτασης, εξόδου από το αέναο τέλμα και τη συρρίκνωση. Η Αθήνα του 5ου πΧ αιώνα ήταν η μεγαλειώδης αφετηρία αυτού του νήματος. Στη σκέψη του το κλεινόν άστυ δεν ήταν ένα άθροισμα σπιτιών, ιδιοκτησιών και ιδιωτών, αλλά ο δημόσιος χώρος, ήταν η Αγορά, η οποία μετέτρεπε το άστυ σε Εκκλησία του Δήμου, σε πόλη-πολιτεία, και όχι σε πόλη-κράτος, δηλαδή, σε πόλη-γραφειοκρατών και ιδιοκτητών. Η Πόλη-Αγορά ήταν, για τον Μιχάλη Χαραλαμπίδη, η μεγαλύτερη προσφορά της ιστορίας, όχι μόνο για την εθνική αλλά και την οικουμενική χειραφέτηση. Την τίμησε, δίνοντας στο ηλεκτρονικό βήμα του το όνομά της.

Σύγκρουση του νέου με το παλαιό

Βάσισε τη στρατηγική της ανάτασης και της νέας διεθνούς περπατησιάς των Ελλήνων σε κάποιες ιδεολογικοπολιτικές, κοινωνικές, αναπτυξιακές και ιστορικές κοινότητες. Η πρώτη ιδεολογικοπολιτική κοινότητα ήταν το ΠΑΣΟΚ. Ως ιδρυτικό μέλος και μέλος της συντακτικής ομάδας της Διακήρυξής του, ήλπιζε στη συγκρότηση ενός πολιτικού θεσμού σε δημοκρατική βάση και όχι παλαιοκομματική και σταλινική, βασισμένο στα κοινωνικά κινήματα και όχι στο πελατειακό κράτος. Διέκρινε, όμως, ότι το ΠΑΣΟΚ κατανάλωσε σύντομα την “πολιτική πρόσοδο” που του έδωσε η Ιστορία. Μας έλεγε ότι «το ΠΑΣΟΚ το κάναμε για να πάμε στην Κερύνεια και όχι στα Ίμια».

Προσπάθησε να εξηγήσει τι οδηγούσε αυτή τη μεγάλη ιδεολογικοπολιτική κοινότητα στον εκφυλισμό, προτείνοντας και τους τρόπους της ανασυγκρότησής της. Τη “Σύγκρουση του Νέου με το Παλαιό”, όπως παρουσίασε στο ομότιτλο βιβλίο τη σύγκρουσή του με τις γραφειοκρατικές, σταλινικές και κρατικίστικες αντιλήψεις και πρακτικές στο κόμμα, νομίζω ότι η μέθη της εξουσίας δεν άφησε να την καταλάβουν.

Η δεύτερη κοινότητά του ήταν οι “Ιταλοί”, ένα διακριτό ιδεολογικοπολιτικό ρεύμα, που ανδρώθηκε αρχικά μέσα στο ΠΑΣΟΚ και τη διαμόρφωσή του την επιμελήθηκε ο ίδιος. Δεν επρόκειτο για κάποια πολιτική σέχτα αλλά για συναγωνιστές των φιλόδοξων στρατηγικών του και των ενδιάμεσων εφαρμογών τους. Αλλά ο Χαραλαμπίδης υπερέβη το στενό πολιτικό προσδιορισμό του “Ιταλού”, βαδίζοντας στη συνέχεια μόνος του, για να ενδυθεί η προσωπικότητά του με εθνικές και σταδιακά με οικουμενικές διαστάσεις.

Μετά ήταν οι αναπτυξιακές κοινότητες. Πρωτίστως, οι «τόποι», οι γεωγραφικοί και ιστορικοί, με τους οποίους, ως άλλος Δημητριεύς, υποδείκνυε να ασχοληθούμε, να αναδείξουμε τα απόκρυφα νοήματά τους και τα παραγωγικά τους πλεονεκτήματα που απωθήθηκαν από τον αθηνοκεντρισμό. «Ο μεγάλος πόρος του συστήματος Ελλάδα είναι ο τόπος, το έδαφος, το τοπίο», μας υπενθύμιζε. Η σκέψη του γονιμοποιούνταν από τη μεγάλη κοινοτιστική, συνεταιριστική και αγροτοδιατροφική μας παράδοση. Στις έννοιες της “τοποφιλίας” και “αγροφιλίας” διέκρινε τους μηχανισμούς μιας αναπτυξιακής ανασυγκρότησης, πέρα από το στενόχωρο και παρασιτικό αθηνοκεντρικό μοντέλο.

Διέκρινε στο ρωμαλέο και αυτόνομο εργοστασιακό κίνημα της πρώτης μεταπολιτευτικής δεκαετίας μια πραγματική και όχι κάποια ιδεοληπτική πρωτοπορία. Στο περιοδικό «Τετράδια Συμβουλίων», που επιμελήθηκε τη δεκαετία του 1980, προσπάθησε να αναδείξει το ρόλο των συνδικάτων ως «πολιτικών θεσμών κοινωνικού μετασχηματισμού και ξεπεράσματος της κρίσης». Μετά ήρθε μια από τις πολλές απογοητεύσεις του: ο εκφυλισμός, η κρατικοποίηση και η κορπορατίστικη εκτροπή τους.

Τί όραμα του Μιχάλη Χαραλαμπίδη

Στη δεκαετία του 1990, μετά την πτώση του διπολισμού και την αναθεώρηση των γεωπολιτικών όρων υπέρ των ελληνικών περιφερειών και ενάντια στη μονοκεντρικότητα της Αθήνας, αναζήτησε στην τοπική και περιφερειακή αυτοδιοίκηση την πρωτοπορία για την “Επαναθεμελίωση του Κράτους” και την “Πολυκεντρική Ελλάδα”.

Υπέδειξε ως “μεγάλη ιδέα” της μεταψυχροπολεμικής περιόδου την επανασύνδεση με τους κόσμους των Βαλκανίων και του Εύξεινου Πόντου και όχι τη διοργάνωση της Ολυμπιάδας της Αθήνας. Ηγήθηκε σε σημαντικές καμπάνιες για την κατασκευή της Εγνατίας οδού, για τον εκσυγχρονισμό και την ολοκλήρωση του Εθνικού Σιδηρόδρομου και γενικά αναζήτησε νέα αναπτυξιακά υποκείμενα, νέες πόλεις, δίκτυα και περιφερειακές επιρροές, για να αλλάξει την αναπτυξιακή γεωγραφία, την κεντρικότητα και την οικονομία του κλεπτοκαπιταλισμού.

Η τέταρτη ενότητα στη στρατηγική της ανάτασης ήταν οι αλησμόνητες πατρίδες και οι ξεχασμένοι κόσμοι του ελληνισμού. Συγκλονισμένος από τις επιπτώσεις της Μικρασιατικής καταστροφής και τη γενοκτονία των Ποντίων, άρπαξε την κιβωτό των μνημών του λαού του και προσπάθησε να τη διασώσει μέσα από τα πολιτικά έλη του μεταδικτατορικού νεοφιλελεύθερου και αριστερίζοντα αθηναϊσμού. Από το “Νέο Ανατολικό Ζήτημα” και το “Τουρκικό Πρόβλημα” μέχρι το “Ποντιακό Ζήτημα Σήμερα” και το “Η Μικρά Ασία Ενώνει –Η Τουρκία εκβαρβαρίζει”, λάξεψε την εξωτερική επιφάνεια της κιβωτού με επιγράμματα, που μαρτυρούσαν την προέλευση και τον προορισμό της. Η αναγνώριση της Ποντιακής Γενοκτονίας από την ελληνική Βουλή, ακόμη και η πολιτικοποίηση και η διεθνοποίησή της είναι δικά του έργα.

Διεισδυτική ματιά στο στρατηγικό βάθος

Ο Μιχάλης Χαραλαμπίδης είχε αντιληφθεί έγκαιρα, το μεγάλο απόθεμα ελληνισμού που υπήρχε στις κοινότητες της Νότιας Ιταλίας. Η “Βαθειά Ελλάδα”, όπως τις αποκάλεσε στο ύστατο βιβλίο του για την “Καλαβρία”, κούμπωνε στο αναγεννητικό όραμα-σχεδιασμό του. Προσπάθησε να λύσει δύσκολες περιφερειακές, γεωπολιτικές και γεωπολιτισμικές εξισώσεις, όπως, για παράδειγμα, αυτήν ανάμεσα στον ελληνισμό της Καλαβρίας, τον Βησσαρίωνα, την Ευρωπαϊκή Ένωση, το Ποντιακό Ζήτημα και το Τουρκικό Πρόβλημα, με πρωτοφανή μαεστρία.

Αντιπαρέθεσε στην εκκολαπτόμενη “τουρκοϊταλική φιλία”, που βασιζόταν σε χαμηλού επιπέδου ιστορικές επικλήσεις, το στρατηγικό βάθος της “ελληνοϊταλικής φιλίας”, που ξεκινούσε από τις αρχαίες ελληνορωμαϊκές παρακαταθήκες, τη συμβολή στην ευρωπαϊκή αναγέννηση (15ο αι.) του Βησσαρίωνα και των Βυζαντινών διανοούμενων και έφτανε στα ζωντανά υπολείμματα του ελληνισμού της Μεγάλης Ελλάδας, στις κοινότητες της Καλαβρίας, οι οποίες αναζητούν, αιώνες τώρα, την ιστορική και ευρωπαϊκή τους ταυτότητα, προβάλλοντας το ελληνικό τους παρελθόν. Ο Βησσαρίωνας στη σκέψη του Χαραλαμπίδη ενείχε τη θέση του πρώτου εισηγητή της ενότητας των ευρωπαϊκών κόσμων και του συμβολικού διαμεσολαβητή του Ποντιακού και του Νέου Ανατολικού Ζητήματος στην ΕΕ.

Μια πέμπτη κοινότητα που ενέταξε στη στρατηγική της ανάτασης ήταν τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα. Σ’ αυτό τον διευκόλυνε τόσο ο ενθουσιώδης διεθνισμός του όσο και η συμμετοχή του στο ΔΣ της Διεθνούς Ένωσης για τα Δικαιώματα και την Απελευθέρωση των Λαών. Επιμελήθηκε το περιοδικό “Λαοί”, ένα βήμα αντιιμπεριαλισμού και διοργάνωσε καμπάνιες για το Κυπριακό, το Κουρδικό, το Παλαιστινιακό, το Αρμενικό κλπ. Η γνωριμία μας με έναν «λαό αγνοούμενο», τους Κούρδους και η διάσωση της ηθικής του έθνους στην υπόθεση Οτσαλάν είναι δικές του προσφορές.

Όλες αυτές οι «κοινότητες» και οι πολλαπλές συναρθρώσεις τους που ο Μιχάλης επιχείρησε, ήταν τα σταθερά δεδομένα που συγκροτούσαν το στρατηγικό βάθος και πλάτος του ελληνισμού και το αντιπαρέθετε στο “στρατηγικό βάθος” του τουρκικού κράτους. Γνώριζε, όμως, ότι αυτό που μπορούσε να συναρθρώσει τα σταθερά με τα μεταβλητά δεδομένα (οικονομία, τεχνολογίες και εξοπλισμούς) της στρατηγικής του και να τα εξακοντίσει, ήταν η πολιτική στρατηγική σκέψη, ο πολιτικός σχεδιασμός και η πολιτική ευθύνη. Ήταν η “πολιτική” που έλλειπε, γι’ αυτό ο Μιχάλης Χαραλαμπίδης είχε μια «εμμονή» στη συνειδητοποίηση αυτού του ελλείμματος. Γι’ αυτό έπλεκε συνεχώς “εγκώμια στην πολιτική”.