Το όραμα του Ίωνα Δραγούμη για την καθημερινότητα των Ελλήνων

Ο Δραγούμης κήρυττε αμείλικτο πόλεμο στον μεταπρατισμό και την ξενομανία. Η πρόοδος του έθνους, από την Μεγάλη Ιδέα μέχρι την εσωτερική, πολιτιστική και πνευματική ανάπτυξη του λαού, θα έλθει με την αυτοπεποίθηση που δίνει η αυτογνωσία και η αυτοκυβέρνηση με βάση τις πραγματικές παραδόσεις και ανάγκες του τόπου. Ο “Ίδας”, όπως ήταν το ψευδώνυμό του, μετά την δολοφονία του από τους βενιζελικούς το 1920 αποτέλεσε (μαζί με τον φίλο του Περικλή Γιαννόπουλο) την μεγάλη έμπνευση της λεγόμενης γενιάς του ’30, η οποία έδωσε στη χώρα τη μεγαλύτερη και πιο καρποφόρα πολιτιστική εξόρμηση μέχρι και την εποχή μας. Το αποτύπωμά του φάνηκε στους τομείς της λαϊκής τέχνης, της αισθητικής, της αρχιτεκτονικής, της γλώσσας, της βυζαντινής μουσικής, στο πρόσωπο λαογράφων όπως η Αγγελική Χατζημιχάλη, ποιητών όπως ο Οδυσσέας Ελύτης, αλλά και των κοινοτιστών κοινωνιολόγων όπως ο Κώστας Καραβίδας.

Ο συγγραφέας του “Ελληνικού πολιτισμού” καλούσε τους αναγνώστες να αντλήσουν πρότυπα από την λαϊκή παράδοση, ειδικά της υπαίθρου που δεν έχει μολυνθεί από τον μοντερνισμό και την ξενομανία της Αθήνας, και ιδίως από τις γυναίκες, που περνούσαν περισσότερο χρόνο στο σπίτι και δεν διάβαζαν εφημερίδα, ήταν λοιπόν “πιὸ ἐσωτερικές, αἰσθαντικές, θρησκευτικές“. [1]

“Πήγαινε λοιπὸν στὰ δημοτικὰ τραγούδια, στὴ δημοτικὴ τέχνη καὶ στὴ χωριάτικη καὶ τὴ λαϊκὴ ζωὴ γιὰ νἄβρεις τὴ γλώσσα σου καὶ τὴν ψυχή σου, καὶ μ’ αὐτὰ τὰ ἐφόδια, ἂν ἔχεις ὁρμὴ μέσα σου καὶ φύσημα, θὰ πλάσεις ὅ,τι θέλεις, παράδοση καὶ πολιτισμό, καὶ ἀλήθεια καὶ φιλοσοφία” [2]

Το βυζαντινό εκκλησάκι, το παραδοσιακό χωριάτικο σπίτι, το κάστρο ακόμη, μπορούν να γίνουν πρότυπα ιδεών για τους Έλληνες αρχιτέκτονες.  Το ίδιο μπορεί να γίνει για σκεύη και έπιπλα, ελληνικά αλλά και λειτουργικά και σύγχρονα.[3]

Το ελληνικό κέντημα και η παραδοσιακή υφαντική ας δώσει όμορφα σχέδια για τη σύγχρονη ένδυση, καθώς “τὰ σχολειὰ τοῦ κεντήματος θὰ μιμηθοῦν πρῶτα τὰ ῥοδίτικα, τὰ ναξιώτικα, τὰ σιφνέικα, τὰ κυπριώτικα, τὰ κρητικά, τὰ βλάχικα κεντήματα καὶ τὶς βελονιὲς τῶν ντόπιων δαντελῶν“. [4] Και η γυμναστική, ο αθλητισμός αξίζει να μελετήσει τις παραδοσιακές αθλοπαιδιές του λαού, κι από τους παραδοσιακούς χορούς μπορούν, αν καλλιεργηθούν, να προκύψουν νέοι, “που θὰ ἀναδείχνουν εὐγενικὰ τὶς χάρες τοῦ κορμιοῦ, τὶς κορμοστασιές, τὰ κουνήματα, τὴν ἔκφραση τοῦ προσώπου καὶ θὰ κεντοῦν ἀνάλαφρα τὸν ἔρωτα στοὺς ἄντρες καὶ στὶς γυναῖκες“.[5]

Φορεσιά για σύγχρονους Έλληνες

Πολύ μεγάλο ενδιαφέρον έχει η γνώμη του Δραγούμη για τα ρούχα. Και το γράφω αυτό, γιατί ακόμη και εκείνη την εποχή η ένδυση ήταν παγκοσμιοποιημένη, ίσως όχι στο βαθμό που είναι σήμερα, αλλά εν πάσει περιπτώσει οι παραδοσιακές εθνικές και τοπικές φορεσιές είχαν υποχωρήσει υπό την εξάπλωση της ευρωπαϊκής (αργότερα της αμερικανικής) μόδας. Είναι από τα πιο αυτονόητα και καθημερινά πράγματα, που και ο πλέον αφοσιωμένος στην ιδέα και τις πρακτικές της παράδοσης δεν θα τα σκεφθεί.

Η πρώτη ένσταση του Ίωνα Δραγούμη είναι κλιματολογική: “μὰ τὴν ἀλήθεια, δὲ γίνεται νὰ περιδιαβάζουμε τὰ μεσημέρια τὸ καλοκαίρι μὲ κολάρα κολαρισμένα καὶ μαῦρα ροῦχα καὶ σκληρὰ καπέλα, καὶ χοντρὰ πέτσινα ποδήματα“. Τότε επικρατούσε, για τους άνδρες ειδικά, η αγγλική μόδα, σκοτεινή και αυστηρή, φτιαγμένη για άλλα κλίματα και άλλους ουρανούς.  Ο Δραγούμης ζητά κάτι πιο ελαφρύ: “Κάποια σκιάδια νησιώτικα, κάποια σάνταλα ἐλαφρὰ καὶ δίχως κάλτσες ἢμὲ κάλτσες μεταξωτὲς (δόξα σοι ὁ Θεὸς βγάζει μετάξι ὁ τόπος μας), κάποια μαλακὰ πουκάμισα ὄχι φανέλες, καὶ ῥοῦχα εὐρύχωρα, ἄσπρα ἢ ἄλλα ἀνοιχτὰ χρώματα, ἀπὸ φασμένα στὸν ἀργαλιὸ λινὰ ὑφάσματα“. [6] 

Έχει όμως άποψη και για τις γυναίκες, και εκείνες θέλει να τις ελαφρύνει από τους κορσέδες, τα μεσοφούστανα, τους ψηλούς γιακάδες, “οἱ γραμμὲς τοῦ σώματος θὰ φαίνονται, καὶ θὰ κυριαρχήσουν τὰ ἀνοιχτὰ χρώματα… Θὰ μελετήσουν οἱ ῥάφτες καὶ οἱ μοδίστρες στα Μέγαρα, στην Κρήτη, στην Ἀμορφὸ καὶ στην Κέρκυρα τὶς φορεσιὲς τῶν ἀντρῶν καὶ τῶν γυναικῶν, καὶ πάνω στὰ χνάρια τους θὰ σχεδιάσουν τὰ διάφορα ντύματα τῶν Ῥωμιῶν τοῦ νέου πολιτισμοῦ, πλουτίζοντάς τα ἢ καὶ ἀπλουστεύοντας, ἀνάλογα μὲ τὶς ἀνάγκες τῆς πολιτείας ἢ τοῦ χωριοῦ καὶ μὲ τὴν πολυτέλεια ἢ τὴν ἁπλότητα ποὺ ὁ καθένας ἐπιτρέπεται νὰ γυρεύει“. [7]

Όλη αυτήν την πολιτισμική αναγέννηση, από τα πιο μικρά στα πιο μεγάλα, ο Δραγούμης τη συνδυάζει με ένα κάλεσμα για πανελλήνια “πάστρα“, υγιεινή και καθαριότητα, ανθρώπων, φυσικού και τεχνητού περιβάλλοντος.  “Ἡ θάλασσα θα εἶναι πλημμυρισμένη ἀπὸ κόσμο τὸ καλοκαίρι ἀπὸ τὰ χαράματα ἴσαμε τὴ νύχτα“, και σε αυτό πράγματι επιβεβαιώθηκε. Πιο λυπηρή είναι η κατάληξη του οράματος σε άλλο σημείο: “Οἱ δρόμοι θὰ λάμπουν, οἱ ἀπόπατοι θὰ εἶναι σαλόνια, οἱ ὑπόνομοι θὰ εἶναι ὑπόγειοι ποταμοί, τα σκουπίδια θὰ καίγονται σὲ ὁρισμένα καμίνια ἔξω απὸ τὶς πολιτεῖες ἀφοῦ ξεδιαλεχτοῦν τὰ χρήσιμα γιὰ τὶς διάφορες βιομηχανίες πράματα, τὰ σφαγεῖα θὰ εἶναι σὰν περιβόλια… Στα δημόσια περιβόλια τὸ μάτι δὲν θὰ ἀντικρύζει βρωμόχαρτα, κουτιὰ τσιγαρέτων ἢ ἄλλα σκουπίδια“.[8]

Αχ, έρμε Ίδα, που να περνούσες σήμερα από ένα πάρκο ή μια παραλία, να δεις τι αφήνουν πίσω τους οι φυσιολάτρες εκδρομείς!

Ο Δραγούμης και ο 21ος αιώνας

Σήμερα βέβαια δεν υπάρχει η ανέγγιχτη από την ξενομανία ύπαιθρος, γυναίκες που μένουν στο σπίτι και δε διαβάζουν εφημερίδα, η δε παραδοσιακή υφαντική είναι σχεδόν μουσειακό είδος. Πολλές από τις παραδόσεις που είχαν επιβιώσει τότε, τώρα δεν υπάρχουν πια. Σήμερα το πρόβλημα δεν είναι τα κολλάρα και τα πέτσινα παπούτσια, ούτε οι κορσέδες και τα πολλά γυναικεία φορέματα – είναι η ομοιομορφία, η ακαλαισθησία και η υπερκατανάλωση της fast fashion. Υπήρξε πράγματι έμπνευση από τον Δραγούμη και άλλους δημιουργούς, αλλά ποτέ δεν μπόρεσε να διαμορφωθεί ένα μεγάλο ρεύμα νέου, καθιερωμένου πολιτισμού. Ϊσως το εγχείρημα να ήταν πολύ μεγάλο για τα μέτρα της Ελλάδος, δεδομένου ότι σήμερα έχουν εξαμερικανισθεί και οι πλέον ανεπτυγμένες και πολιτιστικά υπερήφανες χώρες, όπως η Γαλλία.

Μένει όμως το κριτήριο, της προσαρμογής στις ανάγκες μας και τις συνθήκες μας. Διότι όπως αλλάζουν και αντιστρέφονται όλα, έτσι γίνεται και με τον “εκσυγχρονισμό”. Η παλιά Ευρώπη πέθανε στους δύο παγκοσμίους πολέμους, ο αστικός πολιτισμός αντικαταστάθηκε από την μαζική, καταναλωτική, μεταβιομηχανική κοινωνία, τα γαλλικά και το πιάνο έγιναν μπλε τζην και κοκακόλα (και TikTok, Fortnite και situationships)!

Δε χρειάζεται να είμαστε σαν τους Άραβες ή τους Αφρικανούς, που παρουσιάζονται στις συνεδριάσεις των διεθνών οργανισμών με τις παραδοσιακές ενδυμασίες τους. Παρήλθε ο Όθων και η Αμαλία με τις ελληνικές φορεσιές τους, και δε βρήκαν συνεχιστή. Μπορούμε όμως να θυμόμαστε ότι μπορούμε να ζήσουμε και να νιώσουμε σαν Έλληνες, έστω και με τα δύσκολα υλικά του 21ου αιώνα.

 

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

[1] Ίδας (=΄Ιων Δραγούμης), Ελληνικός Πολιτισμός, έκδοση του περιοδικού Γράμματα, Αλεξάνδρεια 1914, σελ. 35. [2] Ό.π., σελ. 36. [3] Ό.π., σελ. 37. [4] Ό.π., σελ. 38. [5] Ό.π., σελ. 40-41. [6] Ό.π., σελ. 41. [7] Ό.π., σελ. 42. [8] Ό.π., σελ. 42-43.