Γιατί οι Βυζαντινοί δεν ανέκτησαν ποτέ τη Μικρά Ασία

Απασχολημένος με τη νορμανδική εισβολή στην Ήπειρο, την Μακεδονία και την Θεσσαλία, ο βυζαντινός  αυτοκράτορας Αλέξιος Α’ Κομνηνός (1081-1118) αναγκάστηκε να αποσύρει τις λίγες δυνάμεις που είχαν απομείνει στη Μικρά Ασία (στην Παφλαγονία, την Καππαδοκία και το Χώμα της Φρυγίας) και να τις στείλει στην Ευρώπη. Αφού με καταδρομικές επιχειρήσεις ναυτικού και στρατού μπόρεσε να διώξει τους Τούρκους από τα παράλια της Προποντίδας (θάλασσα του Μαρμαρά), ο Αλέξιος υπέγραψε συμφωνία με τον σουλτάνο της Νίκαιας και τον αναγνώρισε ως ηγεμόνα.

Μόλις όμως απομακρύνθηκε η νορμανδική απειλή, ο Αλέξιος στράφηκε ξανά στην Μικρά Ασία, πρώτα απ’ όλα εκκαθαρίζοντας τους Τούρκους πειρατές από το Αιγαίο και ελευθερώνοντας την Λέσβο και την Χίο από την πολιορκία τους. Η διέλευση της Α’ Σταυροφορίας από την Μικρά Ασία υπήρξε μεγάλη ευκαιρία για τους Βυζαντινούς, καθώς, με την βοήθεια των Λατίνων, ανέκτησαν τη Νίκαια και μεγάλο μέρος της δυτικής Μικράς Ασίας. Την ίδια εποχή, ο Πόντος αντιστεκόταν υπό την ηγεσία της αρχοντικής οικογένειας των Γαβράδων. Στα νότια, οι βυζαντινές στρατιές έφτασαν μέχρι την Κιλικία και την Συρία.

Υποδουλώσεις και λεηλασίες

Τα νέα σύνορα του Βυζαντίου στην ανατολή, όπως διαμορφώθηκαν με αυξομειώσεις τον καιρό των τριών μεγάλων Κομνηνών αυτοκρατόρων (Αλέξιος Α’, Ιωάννης Β’ 1118-1143, Μανουήλ Α’ 1143-1180), παρουσίαζαν σοβαρές δυσκολίες. Κοιτώντας ένα σύγχρονο χάρτη, η βυζαντινή αντεπίθεση στην Μικρά Ασία μοιάζει εντυπωσιακή. Τα ρωμαϊκά όπλα απελευθέρωσαν το σύνολο των παραλίων, από τα όρια της Υπερκαυκασίας μέχρι την Συρία, ενώ η δυτική ενδοχώρα της Μικράς Ασίας πλησίαζε την Άγκυρα και το Αμόριο στο εσωτερικό. Όμως, ο έλεγχος αυτός ήταν σε μεγάλο βαθμό φασματικός. Ο πληθυσμός είχε ήδη αλλοιωθεί, και μάζες νομάδων Τουρκομάνων διαρκώς ωθούνταν προς τα δυτικά, προχωρώντας σε διαρκείς επιδρομές όπως οι Άραβες τον 7ο και 8ο αιώνα.

Η αποσάρθρωση του θεσμού των θεμάτων και των ελεύθερων καλλιεργητών – στρατιωτών σήμαινε πως δεν υπήρχαν αξιόπιστες τοπικές άμυνες, με αποτέλεσμα ο αυτοκράτορας και οι στρατηγοί να πρέπει να εκστρατεύουν ξανά και ξανά από την Κωνσταντινούπολη, ενώ πολύ συχνά οι Τούρκοι επανέρχονταν αμέσως μετά την απόσυρση των Βυζαντινών. Πόλεις και περιοχές άλλαζαν πολύ συχνά χέρια, με τις σφαγές, τις υποδουλώσεις και τις λεηλασίες να αποψιλώνουν τον ελληνορθόδοξο πληθυσμό, την ίδια στιγμή που οι πόλεις ερειπώνονταν, το εμπόριο παρήκμαζε, οι συγκοινωνίες γίνονταν επικίνδυνες και η γη δεν μπορούσε να καλλιεργηθεί με ασφάλεια. Ο βυζαντινός έλεγχος ήταν πιο σταθερός όπου υπήρχαν φυσικά εμπόδια, όπως οι Ποντιακές Άλπεις, και σε σημαντικές πόλεις της δυτικής Μικράς Ασίας, όπως η Πέργαμος, η Φιλαδέλφεια, η Νίκαια, οι Σάρδεις κ.α. Οι Κομνηνοί δημιούργησαν μία σειρά οχυρών θέσεων στα ανατολικά σύνορα, σε μία προσπάθεια ανακοπής των τουρκικών επιδρομών, όπως στο Δορύλαιο, με μέτρια επιτυχία.

Ακόμη όμως και οι ατελείς σημερινοί χάρτες προδίδουν άμεσα μία ακόμη ζοφερή πραγματικότητα. Οι βυζαντινές γραμμές ήταν εξαιρετικά εκτεταμένες. Η επικράτεια που ανακτήθηκε από τους Κομνηνούς είχε μία συμπαγή μάζα μόνο σε ένα μέρος της δυτικής Μικράς Ασίας. Δύο επιμήκεις προεκτάσεις, μία προς τον Πόντο και μία προς την Συρία, περικύκλωναν τις τουρκικές δυνάμεις, οι οποίες ήταν εγκατεστημένες στο οροπέδιο της κεντρικής και ανατολικής Μικράς Ασίας. Η επικοινωνία της μίας περιοχής με την άλλη, και ακόμη χειρότερα η αποστολή στρατευμάτων, ήταν δύσκολη υπόθεση, καθώς οι παλιές οδικές αρτηρίες περνούσαν μέσα από το κέντρο της χερσονήσου, πλέον υπό τουρκικό έλεγχο. Οι Τούρκοι, από την μέση θέση τους, μπορούσαν να πλήξουν τους Βυζαντινούς κατά το δοκούν, προς τον βορρά, την δύση και το νότο, να αποκόπτουν την μία περιοχή από την άλλη και να απειλούν τα νώτα και τις γραμμές εφοδιασμού των αυτοκρατορικών στρατών.

Η μάχη του Μυριοκεφάλου

Η προέλαση των Βυζαντινών στο εσωτερικό γινόταν όλο και δυσκολότερη, καθώς όσο απομακρύνονταν από την ακτή τόσο εξέλιπαν οι σημαντικές πόλεις – βάσεις, οι πηγές εφοδιασμού και οι φιλικοί ελληνορθόδοξοι πληθυσμοί. Ακολουθώντας τακτική καμμένης γης, οι Τούρκοι οδήγησαν σε αποτυχία τις εκστρατείες του Αλεξίου Α’ και του Μανουήλ Α’ κατά του Ικονίου (1116 και 1146 αντίστοιχα). Ούτε οι διελεύσεις σταυροφορικών στρατών το 1101 και 1147 προσέφεραν αποτελέσματα τα οποία να μπορούν να εκμεταλλευτούν οι Βυζαντινοί. Οι παραλληλισμοί με την θέση της Ελλάδας στην Ιωνία κατά τη Μικρασιατική εκστρατεία (1919-1922), και το τι αντιμετώπισε ο Ελληνικός στρατός απέναντι στους Κεμαλικούς και τους τσέτες, είναι αναπόφευκτοι.

Ο Ιωάννης και ο Μανουήλ Κομνηνός εκστράτευσαν ακούραστα και επανειλημμένα στην Μικρά Ασία, πετυχαίνοντας περιφανείς νίκες και σφυροκοπώντας το Σουλτανάτο του Ρουμ (πλέον έδρευε στο Ικόνιο), το εμιράτο των Δανισμενδιδών στη βόρειο Μικρά Ασία και τις διάφορες φυλές των Τουρκομάνων. Η Φρυγία όμως (μεταξύ Ιωνίας και Άγκυρας) παρέμενε μία ρημαγμένη γκρίζα ζώνη, μία no man’s land της οποίας η καταστροφή και ερήμωση ευνοούσε τους αεικίνητους και σκληραγωγημένους νομάδες. Ο Μανουήλ Κομνηνός, παρότι ασκούσε εξωτερική πολιτική πολυπράγμονα και παραμέλησε συχνά το μικρασιατικό μέτωπο χάριν των δυτικών κοσμοκρατορικών φιλοδοξιών του, κέρδισε πολλές μάχες και το 1162 εξανάγκασε τον σουλτάνο του Ικονίου, Κιλίτζ Αρσλάν Β’, σε συνθηκολόγηση.

Ο σουλτάνος όμως χρησιμοποίησε την ανάπαυλα για να νικήσει τους δυναστικούς του αντιπάλους και να υποτάξει το εμιράτο των Δανισμενδιδών, μεγαλώνοντας τα εδάφη του και σταθεροποιώντας την εξουσία του. Το 1176 ο Μανουήλ εξεστράτευσε με ισχυρές δυνάμεις εναντίον του, όμως αιφνιδιάστηκε στα στενά του Μυριοκεφάλου και υπέστη μεγάλη καταστροφή.

Άλωση της Μικράς Ασίας

Όπως και στην περίπτωση του Μαντζικέρτ, η ίδια η μάχη δεν διέλυσε τις βυζαντινές στρατιωτικές δυνατότητες, ούτε από μόνη της προκάλεσε την κατάρρευση της Μικράς Ασίας. Τα επόμενα έτη ο Μανουήλ συνέχισε να εκστρατεύει επιτυχημένα στην ανατολή και να αποκρούει επιδρομές. Όμως ήταν η τελευταία μεγάλη προσπάθεια του Βυζαντίου να περάσει από τις κοιλάδες της δυτικής Μικράς Ασίας στο κεντρικό οροπέδιο και να συντρίψει την καθέδρα των Τούρκων, και δεν θα είχε ποτέ ξανά την ισχύ ή την ηγεσία να επαναλάβει ένα τέτοιο εγχείρημα.

Η θέση του Βυζαντίου επιδεινώθηκε ακόμη περισσότερο τον καιρό του Ανδρονίκου Κομνηνού (1182-1185) και των Αγγέλων (1185-1204), με τους Τούρκους να επιτίθενται όλο και περισσότερο, ανοίγοντας δρόμο για την Μεσόγειο, το Αιγαίο και τον Εύξεινο Πόντο. Μετά την Άλωση της Βασιλεύουσας από τους Σταυροφόρους, το κράτος της Νίκαιας υπό την δυναστεία των Λασκαριδών έδωσε στον μικρασιατικό Ελληνισμό μία νέα ασφαλή εστία, ενώ η επίτευξη μία κάποιας σταθερότητας με το σουλτανάτο του Ικονίου χάρισε στην περιοχή μερικές δεκαετίες πολύτιμης ειρήνης.

Η διάλυση των Σελτζούκων από τους Μογγόλους (1243) βύθισε και πάλι την Μικρά Ασία στο χάος, ενώ η ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης (1261) έκανε τον Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγο να παραμελήσει τις ανατολικές του άμυνες. Οι γενναίες προσπάθειες του στρατηγού Αλέξιου Φιλανθρωπηνού έπεσαν στο κενό, η δε εκστρατεία της Καταλανικής Εταιρείας εξελίχθηκε σε εφιάλτη. Ο 14ος αιώνας είδε την τελική άλωση της Μικράς Ασίας από τους Τούρκους. Το 1326 οι Οθωμανοί πήραν την Προύσα και σύντομα όλη την Βιθυνία. Η Φιλαδέλφεια, μοναχική βυζαντινή νησίδα μέσα σε μία εχθρική τουρκομουσουλμανική θάλασσα, υπέκυψε το 1390, και η αυτοκρατορία της Τραπεζούντος το 1461.