Η λησμονημένη μεγάλη Ελληνίδα αυτοκράτειρα των Γερμανών!

Έντεκα χρόνια ως συναυτοκράτειρα (972-983) και επτά ως αυτοκράτειρα (984-991) αρκούσαν για να μεταφέρει στη Γερμανία σημαντικά στοιχεία του ελληνοβυζαντινού πολιτισμού και της τέχνης της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας «δημιουργώντας ένα ιδιαίτερο πολιτισμικό μείγμα που χαρακτήρισε την εποχή των Οθωνιδών». Η “Οθωνική Αναγέννηση” (Οttonischen Renaissance) δεν νοείται χωρίς τον πυρήνα της, τη “Μεγάλη Αυτοκράτειρα” (große Kaiserin) που με την καθοριστική «επίδραση του ελληνικού πολιτισμού επί του δυτικοευρωπαϊκού» έφερε την πολιτιστική άνοιξη στη Δυτική Ευρώπη.

Και όμως, περισσότερο από μια χιλιετία από τον θάνατό της, αυτή η «σοφή και σεβάσμια βασιλομήτωρ» (venerabilis et sapientissima mater damna) παραμένει και σήμερα μια μεγάλη άγνωστη και κατάφορα υποτιμημένη στην παγκόσμια ιστοριογραφία – και στη Γερμανία πόσο μάλλον στην Ελλάδα. Για την εποχή της και τους αιώνες που ακολούθησαν οι λόγοι γι’ αυτήν την “αδικία” ήταν προφανείς: «Η ελληνική καταγωγή της, η δυναμική παρουσία της στην πολιτική, η μεσολαβητικές προσπάθειες για την εξομάλυνση των σχέσεων Ελλήνων και Λατίνων στη Νότια Ιταλία, οι σχέσεις της με τους Έλληνες της Ρώμης, όλα αυτά κρίθηκαν εκ των υστέρων επικίνδυνα από την γερμανοστρεφή παπική προπαγάνδα».

Σε όλα αυτά μπορεί άνετα να προστεθεί η ζηλοφθονία για τον “πολυτελή” τρόπο ζωής της, ο οποίος ήταν η καθημερινότητα των Ελλήνων, όχι όμως στη μεσαιωνική γερμανική κοινωνία. Η «πιο Γερμανίδα όλων των Γερμανίδων Αυτοκρατόρων» ήταν μια Ελληνίδα, που –παρεξηγήσιμο για τον τρόπο ζωής των Γερμανών εκείνης της εποχής– έκανε μπάνιο κάθε μέρα, που εισήγαγε είδη πολυτελείας, ακριβά κοσμήματα και φανταχτερά ενδύματα στη Γερμανία, δίδαξε την αμπελουργία στους υπηκόους της, που σήμερα νοιώθουν υπερήφανοι για τα κρασιά τους στο Ρήνο, αλλά και διέδωσε στη Γερμανία τη λατρεία του βυζαντινού Αγίου Νικολάου.

Κυρίως όμως γιατί θεωρούσαν ότι μια γυναίκα όπως «η Θεοφανώ ήταν το “κακό παράδειγμα”, με την μόρφωση και τον ελεύθερο τρόπο σκέψης της, με την οξυδέρκεια και την διπλωματικότητά της, με όσα χαρίσματα προικοδοτήθηκε από την ελληνοτραφή κοινωνία της Ανατολής και τα οποία μπόρεσε να αξιοποιήσει από την θέση που της επιφύλαξε η ιστορία. Όπως φαίνεται, αυτό που μπορούσε και τελικά πρόσφερε η Θεοφανώ, δεν ήταν ζητούμενο στη Δύση για πολλούς αιώνες αργότερα».

Θεοφανώ: Μπροστά από την εποχή της

Η δική της εμβληματική παρουσία μέσα σ’ ένα συχνά εχθρικό συγγενικό περιβάλλον, προεξάρχουσας της πεθεράς της Αδελαϊδας, αλλά και η μετέπειτα σπουδαία δράση του γιού της Ώθων Γ΄ έβαλαν τις βάσεις για τη γερμανική ανανέωση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ήταν αυτή που διέσωσε το σαξονικό Βασίλειο από την κατάρρευση, ενισχύοντας το εσωτερικό καθεστώς και ασκώντας άριστα την παράδοση της βυζαντινής διπλωματίας προς το εξωτερικό, προκαλώντας έτσι τον σεβασμό όλων, ακόμα και των εχθρών της, οι οποίοι όμως ποτέ δεν έπαψαν να την θεωρούν μια παρείσακτη “ξένη”.

Με την σπουδαία διπλωματική της δεινότητα κατάφερε να εξουδετερώσει τις αντιγερμανικές δυνάμεις στη Ρώμη και να σταθεροποιήσει τις γερμανικές θέσεις στην Ιταλία, να ελέγξει την διαμάχη για το θρόνο στη Δυτική Φραγκονία (Γαλλία) και να στερεοποιήσει φιλικές σχέσεις όχι μόνο με τους εξ ανατολών επιθετικούς Σλάβους, αλλά και με τους χριστιανούς στη Βουργουνδία,
τη Λωρραίνη, την Ολλανδία, εξασφαλίζοντας έτσι τα σύνορα της Αυτοκρατορίας.

Πολύ μπροστά για την εποχή της ήταν αυτή που το 985 συγκάλεσε το μοναδικό ίσως στην Ιστορία colloquium dominarum (συγκέντρωση των γυναικών) των πιο ισχυρών γυναικών της εποχής, στο οποίο η Θεοφανώ επέβαλε ως επόμενο αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας τον γιο της Όθωνα, με την ίδια ως αυτοκράτειρα επειδή αυτός ήταν ανήλικος. Και δικαίως θεωρείται μία από της πρώτες ιστορικές προσωπικότητες που εμπνέονταν από μια ενιαία χριστιανική Ευρώπη.

“Αυτοκράτειρα για την Ευρώπη”

Φέρνοντας Δύση και Ανατολή πιο κοντά, η Θεοφανώ υπήρξε μια “Αυτοκράτειρα για την Ευρώπη” (Kaiserin für Europa), καθώς στη δική της άμεση επιρροή οφείλονται οι ρωμαϊκές και οικουμενικές αντιλήψεις του γιού της Όθωνα Γ’, απόρροια της δικής της πνευματικής εκπαίδευσης, αλλά και του δασκάλου του Έλληνα από την βυζαντινή Καλαβρία Ιωάννη Φιλάγαθου. Και για να κλείσουμε με τα λόγια του γιού της Όθωνα Γ’, που «ο ίδιος ένοιωθε σαν Έλληνας»: Η Θεοφανώ διαφοροποιούνταν από την saxonica rusticitas (σαξωνική χωριατίλα), λόγω της graecisca subtilitas (ελληνική ελευθερία). Και έχουμε εδώ κάποιους “προοδευτικούς” να μιλούν ακόμη για βυζαντινά “σκοτάδια”.

Σχεδόν ξεχασμένη η Θεοφανώ ακόμη και σήμερα, ίσως τελικά επειδή ήταν γυναίκα και ξένη που προηγούνταν αιώνες την εποχή που έζησε, παρότι στον τάφο της στον αγαπημένο της ναό στην Κολωνία St. Pantaleon γράφει στα λατινικά: «Theophanu piae imperatricis aeterna sit memoria». Στις 16 Δεκεμβρίου, γιόρταζε αυτή που «αποκαλύφτηκε από το Θεό», τουλάχιστον για τους Γερμανούς.

ΥΓ. Στην Ελλάδα, μόλις το 2019, ο Δήμος Θεσσαλονίκης θεσμοθέτησε το πανευρωπαϊκό βραβείο “Αυτοκράτειρα Θεοφανώ” που θα απονέμεται κάθε χρόνο από το ομώνυμο ίδρυμα “Theophano Foundation” για όσους συμβάλουν «στην κατανόηση των αρχών που συνιστούν την ευρωπαϊκή ιδέα, όπως και των ιστορικών αλληλοεξαρτήσεων των εθνών».