Μας βάζουν τα γυαλιά τα υδραυλικά έργα των Αχαιών στην Κωπαΐδα

Η τρομακτική καταστροφή στην Θεσσαλία, οδηγεί στο πρακτικό συμπέρασμα πως τα υπάρχοντα έργα, όχι μόνον δεν αντιμετωπίζουν αποτελεσματικά τα προβλήματα, αλλά είναι και εντελώς ανεπαρκή σε ακραίες συνθήκες. Αυτή η διαπίστωση καταλήγει σε νέα σειρά έργων που βασίζονται στο δεδομένο ότι δεν είναι εφικτή η ανάχωση ή η αποθήκευση των υδάτινων όγκων σε μεγάλη έκταση. Ας δούμε ένα παράδειγμα, κάνοντας μία αναδρομή στην αρχαιότητα, στην Κωπαΐδα.

Η Κωπαΐδα αποτελεί μοναδική μαρτυρία για το απίστευτο επίπεδο της υδραυλικής τεχνολογίας των Αχαιών, με μήκος 25 χιλιόμετρα, πλάτος 40 μέτρα και βάθος που ποικίλλει από δύο έως τρεις μέτρα. Με την νέα σχεδίαση οι άγνωστοι μηχανικοί εκείνης της εποχής επιχειρούν να εξυπηρετήσουν τρείς σκοπούς:

• Την εκτροπή των υπερχειλίσεων του Κηφισού με στόχο την συγκράτηση της ανόδου της επιφανείας της λίμνης και την μείωση του ανώτατου ύψους της, ώστε τα παλαιότερα προχώματα και αναχώσεις να ανακτήσουν με μικρές επισκευές την προστατευτική τους αξία.
• Την τροφοδότηση των οικισμών και των αγροτικών καλλιεργειών με πόσιμο νερό κατά τους θερινούς μήνες, μέσω της αξιοποίησης των πηγών του Μέλανος ποταμού.
• Την δημιουργία εσωτερικής ναυσιπλοΐας, μέσω μίας πλωτής τεχνητής μεταφορικής οδού από τον Ορχομενό στο κέντρο μεταφόρτωσης στην καταβόθρα των Σπιτιών, από όπου μία σύντομη οδική αρτηρία οδηγεί στον θαλάσσιο λιμένα της Λάρυμνας.

Κωπαΐδα: Ένα μοναδικό έργο

Η μεγάλη διώρυγα στην Κωπαΐδα αποτελεί μοναδικό έργο για τα δεδομένα της προϊστορικής Ευρώπης και κρασπεδώνεται με χωμάτινα προχώματα πλάτους έως και 30 μέτρων με σταθερό ύψος 2 μέτρων, που τειχίζονται με ισχυρή κυκλώπεια λιθοδομή. Η διώρυγα ακολουθεί την βόρεια όχθη της λίμνης και η κατεύθυνσή της προδίδει ότι οι σχεδιαστές της επιδιώκουν την κατασκευή της σε σταθερά στεγνό έδαφος στο υψηλότερο σημείο της λεκάνης, αλλά την επιλογή της συντομότερης δυνατής διαδρομής προς τις υπάρχουσες καταβόθρες στην βορειοανατολική πλευρά.

Για τον σκοπό αυτό ο λιμναίος λόφος Τουρλογιάννης στην βόρεια πλευρά της λίμνης παρακάμπτεται από την βορεινή του πλευρά, ενώ στις δύο χερσαίες προεξοχές του Στροβικίου (Μιδέα) και του Κάστρου (Κώπαι) εφαρμόζεται διάτρηση και διάνοιξη. Στα σημεία όπου οι όχθες είναι βραχώδεις χρησιμοποιούνται από τα συνεργεία ως πλευρά της διώρυγας, αποφεύγοντας την κατασκευή του δεύτερου πλευρικού προχώματος, ενώ περίπου 2,5 χιλιόμετρα βορειοανατολικά του Ορχομενού, ο Κηφισός μεταφέρεται με εκτροπή από την παλαιά του κοίτη στην νέα διώρυγα.

Για να προστατεύσουν μάλιστα τις καταβόθρες από τις υπερβολικές ποσότητες νερού και να διατηρήσουν τον έλεγχο του υδραυλικού συστήματος εισροής-αποθήκευσης-απορροής, συνεκτιμώντας και την φυσική εξάτμιση, εφαρμόζουν ακόμη δύο ειδικά μέτρα. Το πρώτο εστιάζεται στην απορροή των υδάτων της διώρυγας στην λίμνη στις περιπτώσεις μεγάλων και ισχυρών βροχοπτώσεων, με την μέθοδο της υπερχείλισης, όπως συμβαίνει με τον παραπόταμο του Κηφισού δυτικά του Ορχομενού ή σε ένα άλλο σημείο νότια της Ασπληδόνος. Το δεύτερο επιχειρεί να συγκρατήσει για σύντομο χρονικό διάστημα τα υπερχειλίζοντα νερά σε έναν ειδικά κατασκευασμένο χώρο κατακράτησης, ακριβώς εμπρός από τις μεγάλες καταβόθρες του βορειοανατολικού όρμου της λίμνης.

Από τα περίπου 560 εκατομμύρια κυβικά μέτρα που εισρέουν στην Κωπαΐδα, σχεδόν το 50% παρεκτρέπεται αμέσως προς τις οπές απορροής, ενώ τα υπόλοιπα καταλήγουν στην λίμνη που πληρούται έως το όριο των 94 μέτρων ή σπανιότερα και σε ακραίες περιπτώσεις έως το όριο των 95 μέτρων. Τα περίπου 140 εκατομμύρια κυβικά μέτρα των εισροών του θερινού εξαμήνου εφόσον προέρχονται από τον βορειοδυτικό αγωγό, οδηγούνται απευθείας στις καταβόθρες ή καταναλώνονται στους οικισμούς και τα αγροκτήματα.

Όμως με την πάροδο του χρόνου το 50% του αποθηκευμένου κατά την χειμερινή περίοδο νερού εξαντλείται, ενώ το υπόλοιπο εξατμίζεται και η λίμνη οδηγείται σε αποξήρανση, όπως επισημαίνει ο Στράβων (ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ, ΙΧ, 2.40), που διασώζει πληροφορίες για παλαιότερη αποξήρανσή της, η οποία πλέον χρησιμοποιείται από τους Ορχομενίους ως περιοχή αποκλειστικών γεωργικών εκμεταλλεύσεων, συμβάλλοντας αποφασιστικά στον πλούτο τους. Κατά την θερινή περίοδο ο πυθμένας μετατρέπεται με φυτεύσεις σε χορτολιβαδική έκταση για την εκτροφή οικόσιτων ζώων.

Το σύστημα των αγωγών

Ιδιαίτερο στοιχείο του συστήματος των αγωγών αποτελούν τα παρακλάδια της μεγάλης διώρυγας, με το ίδιο πλάτος και βάθος, τα οποία αυξάνουν το συνολικό μήκος του δικτύου σε τουλάχιστον 40 χιλιόμετρα. Το ένα και σημαντικότερο εξυπηρετεί την ύδρευση του οχυρού στην βραχονησίδα Γλάς και του οικισμού που εκτείνεται εμπρός του με αγροκτήματα, αμπελοκαλλιέργειες και χορτολιβαδικές εκτάσεις στην λεκάνη της Άρνης. Αυτή η διώρυγα περιλαμβάνει στα πλαίσια αποτροπής των πλημμυρών και άλλες καταβόθρες, συνδέοντας μέσω εσωτερικής ναυσιπλοΐας το οχυρό με την μεγάλη διώρυγα και τον Ορχομενό, αλλά παράλληλα αναβαθμίζει και την περιοχή στο επίπεδο του καλύτερα οργανωμένου γεωργικά χώρου της Κωπαΐδος.

Ίσως πρόκειται για την ομηρική Άρνη και μάλλον αυτή είναι η τοποθεσία που χαρακτηρίζεται ποιητικά ως ἄμπελος από τον μεγάλο ραψωδό (“ΙΛΙΑΣ”, ΙΙ.507). Με την ονομασία Ἀθαμάντιον Πεδίον η περιοχή είναι ενταγμένη σε κάποια αδιευκρίνιστη χρονικά περίοδο (μάλλον Εποχή του Χαλκού) στην ζώνη ελέγχου του Ορχομενού, όπως επισημαίνει ο Παυσανίας, αντλώντας προφανώς τις πληροφορίες του από τους κατοίκους της περιοχής (“ΒΟΙΩΤΙΚΑ”, ΙΧ, 24.1-3).

Στην Κωπαΐδα της Ύστερης Εποχής του Χαλκού δεν υπάρχει μόνον το σύστημα των μεγαλύτερων και αρτιότερων διωρύγων στην Ελλάδα και ευρύτερα στην Ευρώπη, αλλά και η μεγαλύτερη τεχνητή λίμνη της εποχής, συνολικής επιφάνειας 12 τετραγωνικών χιλιομέτρων. Η λίμνη καταλαμβάνει τον χώρο του βορειοδυτικού άκρου της λεκάνης σε μικρή απόσταση από το ηγεμονικό κέντρο του Ορχομενού και δημιουργείται με την κατασκευή προχώματος στην νοτιοανατολική πλευρά της, μήκους 1,3 χιλιομέτρων και ύψους 2 μέτρων, που ενισχύεται με κυκλώπεια λιθοδομή.

Αποθηκεύοντας συνεχώς σε ετήσια βάση τα νερά από τις πηγές του Μέλανος ποταμού, χρησιμοποιείται για να αποκαθιστά την επιθυμητή στάθμη στη μεγάλη διώρυγα ώστε να παραμένει πλωτή χωρίς προβλήματα, εξυπηρετώντας παράλληλα και ανάγκες ύδρευσης των οικισμών, αλλά και άρδευσης των καλλιεργειών.

Σύμφωνα με τον μεγάλο φυσιοδίφη Θεόφραστο πρόκειται μάλλον για την λίμνη Βοηδρία, στην οποία ευδοκιμούν υδρόβια φυτά και εξαιρετικά καλάμια που χρησιμοποιούνται στην κατασκευή αυλών (“ΠΕΡΙ ΦΥΤΩΝ ΙΣΤΟΡΙΑ”, V, 11.8-9, ΙV, 10.2-7 & 11.3), ενώ πιθανότατα λειτουργεί και ως το τεράστιο ιχθυοτροφείο, των γνωστών ήμερων, χελιών που κυκλοφορούν σε υψηλές τιμές στις αρχαίες αγορές, καθώς θεωρούνται μία από τις γαστριμαργικές απολαύσεις των πλουσίων συμποσίων.

Κωπαΐδα, μία τεχνητή διώρυγα

Η μεγάλη διώρυγα της Κωπαΐδος δεν έχει μόνον ιδιαίτερα μεγάλο μήκος, απίστευτο πλάτος και ευφυέστατα σχεδιασμένη κάτοψη, αλλά παρουσιάζει και μία αυστηρά τηρούμενη ελαφρά κλίση κατά 0,1‰, που υπαγορεύεται από τις εδαφολογικές συνθήκες. Οι συνθήκες αυτές απαιτούν την ακριβή προσαρμογή της διαφοράς ύψους των 10 εκατοστών ανά 1.000 μέτρα και παραμένει το ερώτημα του τρόπου με τον οποίο οι Αχαιοί μηχανικοί υπολογίζουν την αναγκαία, αν και ανεπαίσθητη κλίση της κοίτης της τεχνητής διώρυγας.

Οι πιθανότητες συγκλίνουν ως προς το ότι αξιοποιούν το χειμερινό υψόμετρο της επιφάνειας της λίμνης ως γραμμή αναφοράς, την οποία σημειώνουν σε πασσάλους και βράχους ανά τακτά διαστήματα σε επιλεγμένα σημεία. Αυτά τα σημεία σχηματίζουν το σταθερό σημείο αναφοράς για το τελικό ύψος της σχεδιαζόμενης κατασκευής, αν και η απλή αυτή μέθοδος προϋποθέτει ότι γνωρίζουν δύο φυσικά φαινόμενα, την οριζόντια επιφάνεια των στατικών και την επικλινή των ρεόντων υδάτων, αλλά η αποδεδειγμένη προσεκτική παρατήρηση των υδρολογικών φαινομένων που οδηγεί σε ανάλογα συμπεράσματα, συνεπάγεται πως διαθέτουν αυτές τις γνώσεις υδραυλικής που τις εφαρμόζουν και στο συγκεκριμένο έργο.

Αναμφίβολα οι μεγαλεπήβολες υδραυλικές κατασκευές αποτελούν τον κύριο συντελεστή του αστείρευτου και απίστευτου πλούτου της Βοιωτίας και ο Όμηρος (“ΙΛΙΑΣ”, V.710) που καταγράφει πως από τις 32 πόλεις της Βοιωτίας που συμμετέχουν στα Τρωϊκά, οι 11 της Κωπαΐδος κυριολεκτικά είναι βυθισμένες στον πλούτο, την ευμάρεια και την πολυτέλεια, διασώζει ουσιαστικά τις αναμνήσεις μίας εποχής ευημερίας, που βασίζεται στα μεγάλα εγγειοβελτιωτικά υδραυλικά έργα των Αχαιών…

---

Όλα τα τεχνικά στοιχεία προέρχονται από την τεχνική και αρχαιολογική μελέτη του Jost Knauss του Πολυτεχνείου του Μονάχου, με τίτλο “SPÄTHELLADISCHE WASSERBAUTEN”, Verein zur Förderung der Aufarbeitung der Hellenischen Geschichte e.V., DZA Verlag, 2002, στις σελίδες 43-47.