Ο ελληνικός Τύπος στον Εύξεινο Πόντο στον 19o και 20o αιώνα

Δύο ήταν τα κέντρα στα οποία αναπτύχθηκε ο μαυροθαλασσίτικος ελληνικός Τύπος. Το πρώτο και σημαντικότερο κέντρο βρισκόταν στον μικρασιατικό Πόντο ενώ το δεύτερο στις παραδουνάβιες χώρες. Τα δύο αυτά κέντρα επηρέασαν αποφασιστικά την εμφάνιση του ελληνικού τύπου στην ίδια τη Ρωσία, όπου οι Έλληνες κατοικούσαν σε συμπαγείς οικισμούς. Η επιρροή από τον μικρασιατικό Πόντο οφειλόταν στο γεγονός ότι η περιοχή αυτή ήταν αδιαμφισβήτητη ελληνική μητρόπολη της Μαύρης Θάλασσας, όπου μια ελληνική κοινωνία επιβίωνε από τους ελληνιστικούς και βυζαντινούς χρόνους.

Οι ελληνικές κοινότητες της νότιας Ρωσίας και της Υπερκαυκασίας δημιουργήθηκαν από μετανάστες από τον Πόντο. Κατά συνέπεια διαμορφώθηκε ένας ενιαίος ελληνικός χώρος τόσο στην οθωμανική όσο και στη τσαρική αυτοκρατορία. Η επιρροή του ελληνικού εθνικού τύπου της Ρωσίας από τις παραδουνάβιες χώρες περιοριζόταν στην άντληση εκπαιδευμένου, περί τα τυπογραφικά, ελληνικού δυναμικού.

Από τo 1921 ο ελληνικός Τύπος παύει να υπάρχει στον μικρασιατικό Πόντο εξαιτίας και της κυριαρχίας του εθνικισμού και της κεμαλικής τρομοκρατίας και της ολοκληρωτικής ήττας των Ελλήνων και των Αρμενίων την περίοδο 1919-1922. Την ίδια εποχή, στην καταρρεύσασα Ρωσική Αυτοκρατορία υποχωρεί ο παλιός ελληνικός εθνικός Τύπος και στη θέση του εμφανίζεται ο σοβιετικός ελληνικός Τύπος μετά την επικράτηση των μπολσεβίκων.

Ο ελληνικός σοβιετικός Τύπος, κομματικός και καθεστωτικός, θα αναπτυχθεί εντυπωσιακά με πρωτοφανείς ρυθμούς έως την περίοδο 1937-38. Τότε η αντιμειονοτική πολιτική του σταλινισμού θα κλείσει τις ελληνικές εφημερίδες, ενώ θα καταστραφούν και τα τυπογραφεία που τις εξέδιδαν. Αυτό συνέβη στο πλαίσιο της πλήρους αλλαγής της λενινιστικής πολιτικής, μιας πολιτικής που ενθάρρυνε την ανάπτυξη των εθνικών πολιτισμών. “Εθνικό στη φόρμα και σοσιαλιστικό στο περιεχόμενο” ήταν το σύνθημα αυτής της πολιτικής. Αντιθέτως ο σταλινισμός επέλεξε τον εκρωσισμό και κατέστειλε σε πρώτη φάση 12 εθνικές κοινότητες απαγορεύοντας την οποιαδήποτε μορφής έκφραση στην μητρική τους γλώσσα.

Την ίδια χρονική περίοδο (από το 1922) εμφανίζεται ο προσφυγικός Τύπος στην Ελλάδα ως έντυπη έκφραση των Ποντίων προσφύγων….

Ο ελληνικός εθνικός Τύπος

Το πρώτο έντυπο που κυκλοφόρησε στον Πόντο ως αποτέλεσμα των μεταρρυθμίσεων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν το περιοδικό Εύξεινος Πόντος που εκδόθηκε το1880 από τον Δ. Ξιφιλίνο στην Τραπεζούντα. Ως συνέχεια του περιοδικού αυτού εμφανίστηκε από το1884 έως το 1886 ο εβδομαδιαίος Αστήρ του Πόντου. Εκδόθηκε στο Τυπογραφείο Α. Ξιφιλίνου-Γ. Σοφιανού. Από το1900 έως το 1905 εκδόθηκε στο Βατούμι η εβδομαδιαία εφημερίδα Ακτίς εκ Πόντου. Στη Τραπεζούντα λειτουργούσαν τα τυπογραφεία Κτενίδη, Μιχαηλίδη-Συμεωνίδη και των αδελφών Σεράση.

Στη Ρωσία επικρατούσε καθεστώς απαγόρευσης των εθνικών εφημερίδων και προληπτικής λογοκρισίας. Ο απαγορευτικός νόμος περί Τύπου που ψηφίστηκε το1882 καταργήθηκε μετά την επανάσταση του1905. Ως αποτέλεσμα αυτής της αλλαγής άρχισε η έκδοση ελληνικών εφημερίδων, ικανοποιώντας με αυτό τον τρόπο ένα αίτημα που είχε εκφραστεί από τον 19ο αιώνα. Την 1η Δεκεμβρίου 1906 εκδόθηκε στην Οδησσό η καθημερινή εφημερίδα Κόσμος (1906-1914) από τον Πέτρο Κωνσταντινίδη με φιλομοναρχικό προσανατολισμό.

Ο εκδότης της εφημερίδας Κόσμος προέρχονταν από το Βουκουρέστι, όπου το1904 είχε ξεκινήσει την έκδοση της εφημερίδας Πατρίς. Η όξυνση των σχέσεων Ελλάδας και Ρουμανίας με αφορμή το κουτσοβλαχικό ζήτημα και οι διώξεις των ρουμανικών αρχών κατά της Πατρίδος υποχρέωσαν τον Κωνσταντινίδη να καταφύγει στην Οδησσό. Παρόλη όμως τη φιλελευθεροποίηση του ρωσικού καθεστώτος διατηρήθηκαν μερικά μέτρα τιμωρίας υπό τη μορφή προειδοποίησης, όπως απαγόρευση πώλησης των τευχών, παρεμπόδιση δημοσίευσης αγγελιών και διαφημίσεων και τέλος κλείσιμο της εφημερίδας.

Mέχρι το 1908 ο Κόσμος ήταν η μοναδική ελληνική εφημερίδα της Ρωσίας. Κυκλοφορούσε στις ελληνικές κοινότητες της Ρωσίας, στον Πόντο και στις βαλκανικές χώρες. Ανάπτυξε δεσμούς με τον τύπο της Αθήνας και δημιούργησε ένα ευρύ δίκτυο ανταποκριτών στο Λονδίνο, Παρίσι, Κωνσταντινούπολη, Σόφια, Βελιγράδι, Βουκουρέστι, Αθήνα. Το 1907 ο Κόσμος έθεσε για πρώτη φορά το ζήτημα της οργάνωσης των Ελλήνων της Ρωσίας και της ένωσης των Ελλήνων του Καυκάσου και του Πόντου.

Το 1907 ιδρύθηκε στην Οδησσό η πολιτική, φιλολογική και εμπορική εφημερίδα με το όνομα Φως . Ο εκδότης της νέας εφημερίδας ήταν ο Μ. Κυριαζής, εξέχων έμπορος παλιότερα στη Ρουμανία. Το1908 εκδόθηκε στο Βατούμι από τον Τραπεζούντιο Π. Φιλιππίδη η φιλελεύθερη εφημερίδα Δράσις, η οποία ένα χρόνο αργότερα μετονομάσθηκε σε Εθνική Δράσις. Το κεφάλαιο για την έκδοση της εφημερίδας αυτής το εξασφάλισε ο επιχειρηματίας Σταύρος Γαληνός. Στόχος της ήταν η πληροφόρηση των Ελλήνων στις ακτές της Μαύρης Θάλασσας και στη Ρωσία.

Η Εθνική Δράσις και ο Κόσμος ανάπτυξαν ανταγωνιστικές σχέσεις. Την ίδια χρονιά κυκλοφόρησαν στην Τραπεζούντα η δισεβδομαδιαία εφημερίδα Φάρος της Ανατολής των αδελφών Σεράση και η εβδομαδιαία Ανεξάρτητος του Χ. Μηλόπουλου. Ο Κόσμος , στα πλαίσια του ανταγωνισμού με την Εθνική Δράσι, δημιούργησε δεσμούς με το Φάρο της Ανατολής , υπογράφοντας συμφωνία για τη διανομή του στον Πόντο μέσω των αντιπροσώπων της τραπεζουντιακής εφημερίδας.

Εθνικοί αγώνες και διχασμός

Το 1909 ο Κόσμος πήρε την άδεια από τις αρχές της Οδησσού να εκδώσει ρωσοφωνη εφημερίδα με τίτλο Ruski Mir ενώ στην Τραπεζούντα οι αδελφοί Σεράση εξέδοσαν την τουρκόφωνη Bahri Siyah. Την ίδια χρονιά κυκλοφόρησαν στο Ερζιγκιάν του Πόντου το περιοδικό Πόντος , στην Αμισό οι εβδομαδιαίες εφημερίδες Αγκυρα του Χ. Συμβουλίδη και Φως των αδελφών Συμεωνίδη και στην Τραπεζούντα ο Αστήρ του Πόντου του Θ. Γραμματικόπουλου.

Οι ελληνικές εφημερίδες του Εύξεινου Πόντου πολιτικοποιήθηκαν και τοποθετήθηκαν στο πλευρό των πολιτικών δυνάμεων της Ελλάδας. Ο Κόσμος εξέφρασε το αντιβενιζελικό στρατόπεδο ενώ το Φως και η Εθνική Δράσις τους βενιζελικούς. Ο Κόσμος αντιτάχθηκε στην προσέγγιση των φιλελεύθερων ομάδων του Καυκάσου από τον εκδότη της Εθνικής Δράσεως . Με άρθρο ενός Έλληνα από το Καρς τον κατάγγειλλε ότι επιθυμούσε να διαιρέσει πολιτικά τους Ελληνες του Πόντου και της Ρωσίας.

To 1910 κυκλοφόρησε στη Τραπεζούντα από τον Φίλωνα Κτενίδη η δεκαπενθήμερη Επιθεώρησις και στα Σούρμενα η εβδομαδιαία Φωνή των Σουρμένων. Για πρώτη φορά στον Πόντο η Επιθεώρησις κατάφερε να τυπώσει φωτογραφίες, σε περιορισμένο αριθμό, χρησιμοποιώντας κλισέ ράστερ. Το1911 η εβδομαδιαία σατιρική εφημερίδα της Τραπεζούντας με τίτλο Ποντικός από τους Κουτσούρη, Σινάρο και η εβδομαδιαία έμμετρη σατυρική Βελζεβούλ στα Κοτύωρα από τον Α. Μουτάφη. Το1911 το Φως σταμάτησε την έκδοσή του λόγω οικονομικών δυσκολιών. Το ίδιο έτος η Εθνική Δράσις μετονομάστηκε σε Εθνική Φωνή και μετέφερε την έδρα της από το Βατούμι στο Αικατερινοντάρ (Kρασνοντάρ). Για να διευρύνει τον κύκλο αναγνωστών χρησιμοποίησε και τη ρωσική γλώσσα, στην οποία γραφόταν το ένα τρίτο των άρθρων.

Το 1912 μια νέα ελληνική εφημερίδα εκδόθηκε στο Βατούμι με τίτλο Αργοναύτης από τον Σ. Γαληνό. Ο Αργοναύτης (1913-1918) προσδιορίστηκε ως “Πολιτική, φιλολογική πληροφοριακή εφημερίδα των Ελλήνων στη Ρωσία και στον Πόντο”. Η εφημερίδα αυτή ήταν στρατευμένη στην εθνική υπόθεση των Ελλήνων του Πόντου. Την ίδια χρονιά εκδόθηκε στην Κερασούντα η εβδομαδιαία εφημερίδα Αρητιάς από τον Γ. Βαλαβάνη.

Το1913 η Εθνική Δράσις μετέφερε τα γραφεία της στο Ροστόβ επί του Ντον. Συνεργάστηκε με τον Αργοναύτη , ο οποίος ανέλαβε τη διακίνηση στο νότο. Ο Αργοναύτης διατύπωσε σε ειδικό άρθρο την πρόταση έκδοσης μιας εφημερίδας όλων των Ελλήνων της Ρωσίας. Την ίδια χρονιά (11Ιουλίου 1913) εκδόθηκε στην Οδησσό το περιοδικό Ελληνικός Αστήρ από τον Κωνσταντίνο Κατσαμπά. με υπεύθυνο σύνταξης τον Χρήστο Τσαγγάρη. Η εφημερίδα αυτή ήταν προσανατολισμένη στην υλοποίηση των στόχων της Μεγάλης Ιδέας.

Το 1914 ο Αργοναύτης ισχυροποίησε τη θέση του και επέκτεινε το δίκτυό του στα βόρεια παράλια της Μαύρης Θάλασσας ενώ στη Μερζιφούντα του Πόντου εκδόθηκε το μηνιαίο περιοδικό Πόντος από τον Ι. Στατηρόπουλο του κολλεγίου Ανατόλια. Το ίδιο έτος σταμάτησε η έκδοση των δύο αρχαιότερων ελληνικών εφημερίδων της Ρωσίας, της Εθνικής Δράσεως (ως Εθνικής Φωνής πλέον) και του Κόσμου . Τον Αύγουστο του1914 κυκλοφόρησε στην Οδησσό η Ηχώ , που δήλωνε ότι αποτελεί όργανο των Ελλήνων της Ρωσίας. Καλούσε τους Ελληνες της Οθωμανικής αυτοκρατορίας σε ένωση για την εθνική, πολιτιστική διαφώτιση και την κοινωνική, πολιτική διαπαιδαγώγηση. To 1915 κυκλοφόρησε η ρωσόφωνη Φωνή των Ελλήνων του Αντικαυκάσου.

Λογοκρισία

Με την κήρυξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου τέθηκε σε ισχύ η στρατιωτική λογοκρισία όλων των εντύπων τόσο στη Ρωσία όσο και στην Τουρκία. H σύγκρουση μεταξύ ρωσικού και τουρκικού στρατού οδήγησε στην κατάργηση της τουρκικής κυριαρχίας του ανατολικού Πόντου τον Απρίλιο του1916 και την εγκαθίδρυση μιας ελληνικής προσωρινής διοίκησης. Αρκετές εφημερίδες και περιοδικά είδαν το φως: στην Τραπεζούντα, η δισεβδομαδιαία εφημερίδα Λόγος του Ν. Λεοντίδη, οι εβδομαδιαίες Ηχώ του Πόντου του Γ. Μιχαηλίδη και Σάλπιγξ του Ν. Καπετανίδη. Εκδόθηκε το εβδομαδιαίο περιοδικό Οι Κομνηνοί από τον Θ. Θεοφύλακτο και τον Ι. Βασιλειάδη. Επίσης το εμπορικό επιμελητήριο της Τραπεζούντας εξέδωσε τον Εμπορικό Αγγελιοφόρο.

Στη Ρωσία όμως η στρατιωτική λογοκρισία πίεζε αφόρητα τον ελληνικό Τύπο. Για ένα διάστημα οκτώ μηνών του 1916 σταμάτησε η έκδοση όλων των ελληνικών εφημερίδων. Τον Δεκέμβριο του ιδίου έτους κυκλοφόρησε η εφημερίδα Ηλιος από τον πρώην εκδότη του Ελληνικού Αστέρα, με σαφείς φιλοβενιζελικούς προσανατολισμούς. Η επανάσταση του Φεβρουαρίου του1917 και τα γεγονότα που ακολούθησαν επηρέασαν άμεσα την εκδοτική δραστηριότητα των Ελλήνων στη Ρωσία και στον Πόντο.

Μετά το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου

Mε το τέλος του πολέμου οι Ελληνες οργανώθηκαν στην κατεύθυνση της διεκδίκησης των εθνικών δικαιωμάτων. Η Εκτελεστική Επιτροπή του Κεντρικού Συμβουλίου των Ελλήνων της Ρωσίας αποφάσισε την έκδοση περιοδικού στην ελληνική γλώσσα με τίτλο Ειδήσεις του Κεντρικού Εκτελεστικού Συμβουλίου του Συνδέσμου των εν Ρωσία Ελλήνων. Στον Πόντο εκδόθηκε το1918 από τον Νίκο Καπετανίδη η καθημερινή εφημερίδα Εποχή, που υποστήριζε την αυτοδιάθεση των Ελλήνων του Πόντου.

Στην Αμισσό εκδόθηκε το1918 η εβδομαδιαία σατιρική εφημερίδα Διογένης από τον Β. Παπαδόπουλο. Ενώ το τουρκικό καθεστώς παρακολουθούσε προσεκτικά, με επιτροπές λογοκρισίας, την δράση των εφημερίδων και των περιοδικών, οι Τούρκοι παρακρατικοί στράφηκαν κατά των ελληνικών εντύπων. Ο Τοπάλ Οσμάν, ο δήμιος του Πόντου, επισκεπτόταν τα γραφεία της εφημερίδας Εποχή σε μια προσπάθεια τρομοκράτησης του επιτελείου της.

Τον Iανουάριο του1919 οι ελληνικές οργανώσεις της μαυροθαλασσίτικης παραλίας και της Νότιας Ρωσίας συγκάλεσαν Γενική Συνέλευση από την οποία εξελέγη το “Εθνικό Συμβούλιο του Πόντου”. Το “Εθνικό Συμβούλιο” αποφάσισε την έκδοση της εφημερίδας Ελεύθερος Πόντος στο τυπογραφείο της εφημερίδας Αργοναύτης. Με εκδότη τον Θ. Θεοφύλακτο η εφημερίδα αυτή κυκλοφόρησε στις 12 Ιουνίου1919 με εβδομαδιαία συχνότητα τον Ιούνιο του1919 στο Βατούμι. Η εφημερίδα δήλωνε σε υπότιτλο ότι ήταν όργανο της Εθνοσυνέλευσης του Πόντου.

Οι διάφορες πολιτικές τάσεις των Ελλήνων εξέδωσαν τα δικά τους έντυπα. Στο Σοχούμι όπου δρούσαν σοσιαλδημοκράτες-μενσεβίκοι και εθνικιστές εκδόθηκαν δύο, ανταγωνιζόμενες πολιτικά, εφημερίδες. Ο Πασαλίδης, εκπροσωπώντας τους Ελληνες μενσεβίκους εξέδωσε το 1919 την εφημερίδα Νέα Ζωή και ο Σπυράντης την Μόρφωσιν . Οι εκδόσεις αυτές ήταν τετρασέλιδες μικρού σχήματος. Κυκλοφορούσαν περιοδικά και διακρίνονταν για την οξύτητα της διαμάχης μεταξύ τους. Η έκδοσή τους σταμάτησε μετά την επικράτηση των μπολσεβίκων στην πόλη του Σοχούμι.

Οι εκδότες και οι κυριότεροι συνεργάτες των εντύπων του Πόντου προέρχονταν από το ανώτατο διδακτικό προσωπικό των εκπαιδευτηρίων του Πόντου, όπως το Φροντιστήριο Τραπεζούντος. Οι ανταποκριτές και οι συνεργάτες στις διάφορες πόλεις ήταν δάσκαλοι, έμποροι, πολιτικοί κ.λπ. Στις ελληνικές εφημερίδες της Ρωσίας παρατηρήθηκε μεγαλύτερος επαγγελματισμός. Τα εσωτερικά θέματα καλύπτονταν από ανταποκριτές, άλλοτε επαγγελματίες και άλλοτε ευκαιριακούς. Για τα διεθνή γεγονότα χρησιμοποιούνταν ο Τύπος της κυρίως Ελλάδας.

Tα έντυπα γράφονταν στην καθαρεύουσα. Εμφανίζονταν όμως και στοιχεία δημοτικής. Η ποντιακή χρησιμοποιούνταν μόνο όταν δημοσιεύονταν ποιήματα, δημοτικά τραγούδια, ανέκδοτα, εκφράσεις καθώς και διάφορα κείμενα μέσα σε εισαγωγικά, όταν ήταν αναγκαία για την καλύτερη κατανόηση των χαρακτήρων.

Εν κατακλείδι

Ο προσοβιετικός ελληνικός Τύπος στον Εύξεινο Πόντο αγωνίστηκε μέχρι το τέλος για απελευθέρωση του Πόντου από την τουρκική κατοχή και την κατοχύρωση των δικαιωμάτων των Ελλήνων στη Ρωσία. Μερικοί έπεσαν στον αγώνα μαχόμενοι όπως ο εκδότης της εφημερίδας Εποχή Ν. Καπετανίδης, ο οποίος καταδικάστηκε σε θάνατο από τουρκικό δικαστήριο και απαγχονίστηκε το1921. Η ήττα του ελληνικού εθνικού κινήματος στον Πόντο ακολουθήθηκε από την παύση λειτουργίας όλων των ελληνικών εντύπων. Η παράλληλη επικράτηση των μπολσεβίκων στο ρωσικό χώρο έβαλε οριστικό τέλος στον ελληνικό εθνικό τύπο της Μαύρης Θάλασσας. Τη θέση των παλιών ελληνικών εφημερίδων και περιοδικών πήραν βαθμιαία νέα ελληνικά έντυπα τα οποία ελέγχονταν απόλυτα από τη νέα σοβιετική εξουσία.

Συνέχεια των ελληνικών εντύπων του Εύξεινου Πόντου μπορεί να θεωρηθεί το σύνολο των εφημερίδων και των περιοδικών που εξέδωσαν οι Πόντιοι πρόσφυγες στην Ελλάδα και στη διασπορά μετά το 1922. Το πολύ ενδιαφέρον αυτό φαινόμενο αποτελεί αντικείμενο ιδιαίτερης μελέτης όσον αφορά τους κατά καιρούς στόχους, τους ιδεολογικούς άξονες και τις διαδικασίες ένταξης των προσφύγων στη βαλκανική Ελλάδα.