Όταν η πανώλη χτύπαγε την πόρτα της Ευρώπης

Με την εξάπλωση του ανθρώπου στον πλανήτη εξαπλώνονται παράλληλα και οι μολυσματικές παθήσεις και παρά την εξέλιξη του ανθρώπινου είδους, οι κρίσεις επιδημιών και πανδημιών (όπως του COVID-19, ή σήμερα με την πανώλη στα αιγοπρόβατα) αποτελούν δυστυχώς συνηθισμένα φαινόμενα. Οι διάφορες παθήσεις ταλανίζουν ανθρώπους και ζώα από την πανάρχαια εποχή, αν και με την εμφάνιση των αγροτών κατά την Νεολιθική Εποχή, η κλιμάκωση και η διάχυσή τους αυξάνονται με δραματική ένταση.

Οι νέες ευκαιρίες που αναδύονται με το εμπόριο και τον πολλαπλασιασμό των συναλλαγών, εντείνουν τις διαδραστικές επαφές μεταξύ ανθρώπων και ζώων, επιδεινώνουν την πιθανότητα εκδήλωσης επιδημιών. Η ελονοσία, η λέπρα, η γρίπη, η ευλογιά και άλλες επικίνδυνες ασθένειες εξαπλώνονται ταχύτατα με ολέθρια αποτελέσματα για τις αρχαίες κοινωνίες. Με την εξέλιξη μάλιστα του πολιτισμού που αυξάνει τα αστικά κέντρα, πολλαπλασιάζει τις εμπορικές επικοινωνίες και εντείνει τις επαφές μεταξύ διαφορετικών πληθυσμών ανθρώπων, ζώων και οικοσυστημάτων, οι επιδημίες-πανδημίες εμφανίζονται συχνότερα και πάντοτε με δυσάρεστες επιπτώσεις.

Όμως και παρά την επιμονή τους, μία τάση παραμένει διαχρονικά ευδιάκριτη και εστιάζεται στην μείωση της θνησιμότητας κυρίως λόγω της βελτίωσης των υγειονομικών συστημάτων και της κατανόησης των παραμέτρων που ευνοούν την ανάπτυξή τους, με αποτέλεσμα η ανθρωπότητα να διαθέτει δύο ιδιαίτερα ισχυρά εργαλεία για τον περιορισμό των επιπτώσεών τους.

Η πανώλη

Πολλές αρχαίες κοινωνίες αναπτύσσουν ιδέες για την προέλευση των ασθενειών που την αποδίδουν σε δαιμονικά πνεύματα και θεούς, με βασικό κίνητρο την οργή τους έναντι αυτών που επιβάλλεται να τιμωρηθούν. Αυτή η αντιεπιστημονική ιδεοληψία περιθωριοποιείται σταδιακά με την εμφάνιση των Ασκληπιαδών και της ελληνικής ιατρικής, χωρίς όμως να εξαφανίζεται εντελώς, με τα ίχνη της να εντοπίζονται ακόμα και στην σύγχρονη εποχή. Όμως η επικράτησή της επί αιώνες και η επάνοδός της στη μεταχριστιανική περίοδο, καταλήγει σε καταστροφικές αντιδράσεις έναντι των επιδημιών-πανδημιών, με συνέπεια τον σχεδόν αναίτιο θάνατο εκατομμυρίων ανθρώπων.

Λόγου χάρη, η πανώλη (που όπως αναφέραμε στην εισαγωγή εμφανίζεται επί Ιουστινιανού) με τουλάχιστον ένα εκατομμύριο θύματα, περιγράφεται από τον σύγχρονο των γεγονότων ιστοριογράφο Προκόπιο, που ανιχνεύει την προέλευσή της από την Κίνα και την βορειανατολική Ινδία. Επισημαίνει μάλιστα πως η μετάδοση ακολουθεί τους χερσαίους και θαλάσσιους εμπορικούς διαδρόμους που καταλήγουν στην Αίγυπτο, από όπου η πανώλη μεταδίδεται και εξαπλώνεται στην Ευρώπη. Παρά το γεγονός όμως ότι τονίζει την σημασία της γεωγραφίας και του εμπορίου στην διάχυση της πανώλης αποδίδει την εμφάνισή της στις αδυναμίες του Ιουστινιανού, καταγγέλλοντας τον δαιμονικό του χαρακτήρα που προκαλεί τελικά την οργή του θεού.

Η πανώλη πάντως αποτελεί τότε κομβικό ανασταλτικό παράγοντα για την ενοποίηση των εδαφών της αυτοκρατορίας που οραματίζεται ο Ιουστινιανός και σηματοδοτεί την αφετηρία της εποχής των Σκοτεινών Αιώνων. Ευτυχώς με την πάροδο του χρόνου η ανθρωπότητα έχει αποκτήσει σαφέστερες και στιβαρότερες γνώσεις για τα αίτια των επιδημιών, γεγονός που οδηγεί σε δραστική βελτίωση των υγειονομικών αντιδράσεων, όπως παρατηρείται στις σύγχρονες επιδημίες, όταν σποραδικά εμφανίζονται σε διάφορα σημεία της υδρογείου.

Εμφάνιση και αντιμετώπιση πανδημιών

Η απομόνωση των κρουσμάτων αποτελεί ένα μέτρο που υιοθετεί ο Ιπποκράτης κατά του τύφου και υιοθετείται και για άλλες θανατηφόρες παθήσεις, όπως η λέπρα, με το μέτρο να επεκτείνεται και σε λιμενικούς χώρους. Από την εποχή μάλιστα της επιδημίας της ευλογιάς των Αντωνίνων Μάρκου Αυρηλίου και Κομμόδου αξιοποιείται από τον λαό το αριθμητικό quadrāgintā (σαράντα) για να περιγράψει μονολεκτικά τον χρόνο απομόνωσης που προκρίνει η ιατρική κοινότητα της εποχής, που εξελίσσεται στο quaranta και στον πασίγνωστο πλέον όρο καραντίνα.

Υιοθετώντας τον Ιπποκράτη, ο παθολόγος John Snow, συμπεραίνει κατά την διάρκεια της επιδημίας χολέρας του 1854, πως το μολυσμένο νερό ενοχοποιείται για την μετάδοση της θανάσιμης πάθησης και αποφασίζει να μεταφέρει τα στοιχεία των θανάτων ανά περιοχή σε χάρτη. Η μέθοδος αποκαλύπτει σωρεία θανάτων στο σημείο μίας συγκεκριμένης αντλίας, από την οποία οι κάτοικοι αντλούν το πόσιμο νερό και ακολουθείται από τότε για να προσδιορίζονται τα επίκεντρα των επιδημιών.

Ανίχνευση μολυσματικότητας

Αν και οι επαφές που απορρέουν από το εμπόριο και την αστικοποίηση αποτελούν κομβικό στοιχείο στην εξάπλωση των επιδημιών, εξίσου σοβαρή αναδεικνύεται και η θνησιμότητα μίας επιδημίας που παρέχει τις απαραίτητες ενδείξεις για την εξέλιξή της σε πανδημία. Οι επιστήμονες μάλιστα χρησιμοποιούν έναν αριθμό, που χαρακτηρίζεται με την έκφραση ρυθμός αναπαραγωγής (R0) και αποκαλύπτει σε πόσους ανθρώπους είναι πιθανόν να μεταφέρει την πάθηση ένας ασθενής.

Η ιλαρά αποτελεί την πλέον μολυσματική περίπτωση με R0 που κυμαίνεται μεταξύ 12 και 18, δηλαδή ένας πάσχων μεταδίδει κατά μέσον όρο την πάθηση σε 12 έως 18 μη εμβολιασμένα άτομα. Παρά το γεγονός ότι η ιλαρά αποτελεί την περισσότερο ισχυρή από πλευράς διάδοσης, ο εμβολιασμός και η ανοσία των ζώων διευκολύνουν τον περιορισμό της και όσο εκτενέστερη είναι η ανοσία του πληθυσμού, τόσον δυσχερέστερα πολλαπλασιάζεται με συνέπεια οι εμβολιασμοί να συνιστούν μέχρι στιγμής ζωτικό όπλο για την αντιμετώπιση της επανεμφάνισης γνωστών και θεραπευόμενων επιδημιών.

Η αστικοποίηση και η διάχυση των επιδημιών

Ο συγχρωτισμός των ανθρώπων όπως έχει αποδειχθεί αποτελεί ουσιαστικά την κινητήρια δύναμη των επιδημιών και από τις μικρές ομάδες των προϊστορικών κυνηγών-συλλεκτών έως τις σύγχρονες μητροπόλεις, η σταδιακή και συνεχής άνοδος της επικοινωνίας, η ανάγκη των ανθρώπων να βασίζονται ο ένας στον άλλον, διευκολύνει παράλληλα την διάχυση των επιδημιών.

Η αστικοποίηση πλέον μετακινεί συνεχώς και στον αναπτυσσόμενο κόσμο περισσοτέρους ανθρώπους προς τα ήδη πυκνοκατοικημένα αστικά κέντρα, με την γενική αύξηση του πληθυσμού της υδρογείου να επιβαρύνει ακόμα περισσότερο την κατάσταση και το περιβάλλον. Από την άλλη πλευρά οι αεροπορικές μετακινήσεις έχουν υπερδιπλασιασθεί μέσα σε μία μόλις δεκαετία, με τις μακροσκοπικές αυτές τάσεις να διευκολύνουν σε τρομακτικό βαθμό την εξάπλωση των επιδημιών.