Πόλεμος και επαναστατική εξουσία το 1821

Στα δύο προηγούμενα άρθρα εξετάσαμε γιατί δεν είχαμε το παράδειγμα της εθελοντικής μαζικής στράτευσης με την μορφή της πολιτοφυλακής στην Ελληνική Επανάσταση, όπως σε άλλες επαναστάσεις. Στο παρών ζήτημα θα απαντήσουμε στο ερώτημα γιατί οι στρατοί των καπεταναίων δεν οδήγησαν και σε μία επαναστατική εξουσία, στην Ελλάδα του 1821.

Συγκεκριμένα, σε αντίθεση με ότι συνέβη στην Αμερική, Βόρεια και Λατινική, ή οπωσδήποτε στην περίπτωση της Γαλλίας, το πλέγμα των πόλεων, οι δυνατότητες τους, τα μεγέθη τους, δεν δημιούργησε, στην Ελληνική Επανάσταση το κατάλληλο υπόστρωμα για την πολιτική –στρατιωτική, αλλά σε συνθήκες επαναστατικής ανατροπής πολιτική και στρατιωτική δυνατότητα ταυτίζονται – επικράτηση μιας ενιαίας κεντρικής ανατρεπτικής, επαναστατικής εξουσίας. Η έλλειψη αυτού του υποστρώματος επέτρεψε την διατήρηση θεσμών, μηχανισμών και κοινωνικών σχέσεων της προηγούμενης κατάστασης, του εδώ οθωμανικού Παλαιού Καθεστώτος.

Οι κινητήριες κοινωνικά δυνάμεις της Επανάστασης ήταν, η κάθε μία από αυτές, τμήμα του παλαιού κόσμου. Οι Αρματολοί, άρχοντες του πολέμου –και του φορολογικού μηχανισμού να προσθέσουμε– με στρατιωτικές δυνατότητες μεγαλύτερες από τις πολιτικές τους αντίστοιχες. Οι Προύχοντες του Μοριά με διοικητικές αρμοδιότητες χωρίς όμως επαρκές στρατιωτικό εργαλείο. Οι εφοπλιστές των νησιών με οικονομικές δυνατότητες, με την εξουσία τους όμως να περιορίζεται στη θάλασσα, χωρίς στρατιωτικές και πολιτικές δυνατότητες στην απέναντι ενδοχώρα.

Ο συνδετικός κρίκος που θα μετάπλαθε σε ισχυρή ενιαία εξουσία, σε Κράτος, την κοινή τους επιθυμία για απελευθέρωση από τον οθωμανικό ζυγό, θα ήταν η πόλη ή οι πόλεις. Τέτοιος κρίκος δεν υπήρχε. Στις αρχές του δέκατου ένατου αιώνα δεν μπορούσες να συναρμολογήσεις ένα νέο καθεστώς και μια νέα χώρα έχοντας ως αστικό υπόβαθρο τα Λαγκάδια της Γορτυνίας ή την Αρεόπολη της Μάνης. Ούτε να γεφυρώσεις – όπως τελικά αποδείχθηκε στην διάρκεια της πολιτικής ηγεμονίας του Κουντουριώτη – τις οικονομικές δυνατότητες της Ύδρας με τις πολιτικές και στρατιωτικές ανάγκες της Ελλάδας στο σύνολό της.

Ο ρόλος των πόλεων

Για να μπορέσει η κάθε πλευρά, το κάθε τμήμα της άρχουσας τάξης να αναδείξει μια κεντρική εξουσία αρκετά ισχυρή ώστε να δημιουργήσει νέο καθεστώς και νέο κράτος, χρειαζόταν την σύμπραξη των πολλών. Όπως έδειξαν οι τότε σύγχρονες επαναστάσεις, το μεγάλο καζάνι μέσα από το οποίο θα εντάσσονταν οι πολλοί στον πολιτικό στόχο της επανάστασης και, ταυτόχρονα, στο στρατιωτικό εργαλείο που θα τον υλοποιούσε, ήταν οι πόλεις.

Πόλεις στην πολιτική τους διάσταση: η τελευταία συνίσταται στην ευχέρεια, στην δυνατότητά τους να οργανώνουν τον χώρο και την κοινωνία που εμπεριέχουν. Η πόλη είναι ένας οργανωμένος χώρος και οι δομές της, οι λειτουργίες της μπορούν να απλωθούν στο γεωγραφικό ανάγλυφο και να στηρίξουν εξουσία και κράτος. Όταν απουσιάζει αυτή η δυνατότητα τότε, ούτε η θρησκευτική πίστη, ούτε η ιδεολογία, ούτε το δανεικό στα ξένα χρήμα, ούτε ο κοινός κίνδυνος μπορούν να την υποκαταστήσουν.

Οι “Federes” της ελληνικής Επανάστασης, οι εθελοντές του δικού της έτους Ένα, του 1821, δεν κλήθηκαν στο εδώ Παρίσι για να ορίσουν τις ισορροπίες της επαναστατικής εξουσίας. Συγκεντρώθηκαν αθρόοι μπροστά στην Τριπολιτσά ακριβώς για να εμποδίσουν την δική τους άρχουσα τάξη, τους Προύχοντες, να προσεταιριστεί με ήπιο, μη καταστροφικό τρόπο, με διαπραγματεύσεις, την περιουσία των χθεσινών ισχυρών και τις δυνατότητες της δικής τους πρωτεύουσας, της Τριπολιτσάς.

Το πέτυχαν με την θρυλική τους αιμοσταγή έφοδο, καταστρέφοντας την συνδιαλλαγή, καταστρέφοντας την πόλη. Ήταν ο δικός τους τρόπος παρέμβασης στην ιστορία. Εκείνο τον καιρό οι πολλοί μέχρι εκεί θα μπορούσαν να φτάσουν. Μέχρι εκεί έφτασαν. Χωρίς πρωτεύουσα, χωρίς πόλη, οι άρχοντες δεν θα μπορούσαν να προσθέσουν στην δύναμή τους την αντίστοιχη ισχύ των εχθρών τους. Δεν θα μπορούσαν να αναδειχθούν σε ισχυρή άρχουσα τάξη υφαίνοντας την κοινωνική υποδούλωση των πολλών στην θέση της εθνικής υποδούλωσης που αποτίνασσαν. Για κοινωνική αναμέτρηση μιλούμε, η οποία δεν είναι απούσα ούτε στις μεγάλες στιγμές της εθνικής χειραφέτησης.

Επανάσταση και μισθοφόροι

Εκτός από την Γαλλική Επανάσταση. που μπόρεσε να στηριχθεί στο πολυάνθρωπο του Παρισιού, όλες σχεδόν οι σύγχρονες της ελληνικής επαναστάσεις κατέφυγαν, για να στεριώσουν την εξουσία τους και σε επαγγελματίες στρατιώτες, σε μισθοφόρους. Οι μισθωμένοι από τους Βρετανούς, στρατιώτες του Αννόβερου, δεν είχαν καμία αντίρρηση να στρατευθούν και από τους Αμερικανούς πατριώτες, όταν οι τελευταίοι πρόσφεραν περισσότερα. Και δεν αναφερόμαστε στους Ινδιάνους πολεμιστές.

Στην Λατινική Αμερική, η χρήση Βρετανών κυρίως μισθοφόρων για να καλυφθούν τα κενά που άφηναν οι δυνατότητες των πολιτοφυλακών, συνοδεύτηκε από νίκες και δόξα. Ο μετέπειτα ημέτερος Κόχραν εκεί, στη Χιλή και τη Βραζιλία, απέκτησε τα διαπιστευτήριά του. Στην Ελλάδα δεν μπόρεσε να γίνει κάτι τέτοιο παρόλο που η συνταγή αντιγράφηκε με επιμέλεια. Η ιδέα του εξωτερικού δανεισμού της Ελλάδας ξεκίνησε από την ανάγκη πρόσληψης ξένων μισθοφόρων.

Η πολυδιάσπαση της άρχουσας τάξης αλλά και η –ερήμην των πολλών– χρήση του προγενέστερου στρατιωτικού εργαλείου – των καπεταναίων εργολάβων του πολέμου και των πωλητών στρατιωτικών υπηρεσιών – δεν επέτρεψε την ανάδειξη ισχυρής κεντρικής εξουσίας, ούτε ακόμα διαμέσου των αιματηρών και καταστροφικών “εμφυλίων”.

Οι στρατοί της Επανάστασης

Οι στρατοί της ελληνικής Επανάστασης παρέμειναν αθροίσματα εργολαβικών συμβάσεων – συγχωρήστε μου την ύβρι. Την επιστράτευση, όσων οι υλικοί πόροι επέτρεπαν, δια του μισθού επιστρατεύονταν – προσλαμβάνονταν–  δεν την ασκούσε το κράτος, την πραγματοποιούσαν οι καπεταναίοι, ενδιάμεσοι διαχειριστές του κρατικού χρήματος. Η στρατολογική βάση της επαναστατημένης χώρας μπορούσε να αποδώσει εκατό χιλιάδες πολεμιστές – η επαναστατική Γαλλία συγκέντρωσε 600.000.

Στην πράξη στην μεγαλύτερη συγκέντρωση ελληνικών στρατευμάτων, στο Φάληρο, στον Πειραιά και στην Ακρόπολη της Αθήνας, στην υπέρτατη αναμέτρηση (με λυμένο το πρόβλημα του εφοδιασμού) συγκεντρώθηκαν δώδεκα χιλιάδες. Από αυτούς οι οκτώ χιλιάδες ήταν “εργολαβικοί” – μισθωτοί των ιδιωτικών στρατών των καπετάνιων. Αυτοί έκριναν ότι δεν πρέπει να πάρουν μέρος στη μάχη – και δεν πήραν μέρος σε αυτή. Δεν θα μπορούσε να γίνει κάτι τέτοιο στην Γαλλία, στην Αμερική, βόρεια και νότια του ίδιου εκείνου καιρού.

Όταν ήρθε ο καιρός της αντεπίθεσης, όταν ο Ιμπραήμ και ο Κιουταχής, πατώντας πάνω σε λίγο πιο στέρεες κρατικές δομές απειλήσαν την ελληνική Επανάσταση, η κεντρική εξουσία, το ελεύθερο ελληνικό κράτος δεν μπόρεσε να τους αναχαιτίσει. Οι στρατηλάτες της αντεπανάστασης κατέκτησαν ή μάλλον ανέκτησαν στην εξουσία τους ό, τι οι δυνάμεις του ημιτελούς τους κρατικού στηρίγματος τους επέτρεπαν να κατακτήσουν. Ευτυχώς όχι πολλά.

Η τελική αποτυχία τους δεν οφείλεται μόνο στην ημιτελή υπόσταση του κρατικού μηχανισμού της Κωνσταντινούπολης ή του Καίρου. Οφειλόταν κυρίως στην αντίσταση που συνάντησαν από δύο πόλεις – τις πιο σημαντικές της τότε ελεύθερης Ελλάδας: το Μεσολόγγι και την Αθήνα. Μπροστά σε αυτές εξαντλήθηκε η δυναμική της αντεπαναστατικής αντεπίθεσης. Και, τι παράξενο. Και στις δύο αυτές περιπτώσεις σημαντικό ρόλο διαδραμάτισαν οι Μεσολογγίτες και οι Αθηναίοι. Αυτά τα ψήγματα πολιτοφυλακών της Ελληνικής Επανάστασης…