Τα “αυτιά” και τα “μάτια” του βασιλιά – Μυστικές υπηρεσίες στην αρχαιότητα

Τον 18o αιώνα π.Χ. στην πόλη Μάρι της Μεσοποταμίας (το σημερινό Τελ Χαρίρι της Συρίας) διάφοροι ιεροσκόποι ήταν επιφορτισμένοι να αναφέρουν στον βασιλιά κάθε εχθρική κίνηση ή συμπεριφορά που έπεφτε στην αντίληψή τους. Αργότερα, τον 8ο και 7ο αιώνα π.Χ., η ίδια αποστολή είχε ανατεθεί σε αξιωματούχους της Ασσυριακής Αυτοκρατορίας.

Για να κατανοήσει κανείς τον φόβο που εξέπεμπαν οι συγκεκριμένοι λειτουργοί, αρκεί να ειπωθεί ότι στη Μεσοποταμία ο μυστικός πληροφοριοδότης αντιμετωπιζόταν ως προσωποποιημένος δαίμονας. Αυτού του είδους οι δαίμονες διακρίνονταν για την ταχύτητα και μυστικότητά τους. Τους φαντάζονταν με καλυμμένα πρόσωπα και απροσδιόριστο σωματότυπο να εφορμούν με καταστροφική ταχύτητα σε απίθανες ή ακάθαρτες τοποθεσίες.

Οι εκφράσεις “τα αυτιά του βασιλιά” και “τα μάτια του βασιλιά” απαντούν για πρώτη φορά σε αιγυπτιακές πηγές του 1500 π.Χ. περίπου. Αρκετούς αιώνες μετά, εμφανίζεται ένας ικανοποιητικός αριθμός αρχαίων ελληνικών χωρίων, τα οποία αναφέρονται είτε σε πληρωμένους πληροφοριοδότες είτε σε κρατικές υπηρεσίες και αξιωματούχους της Περσικής Αυτοκρατορίας, αποκαλώντας τους “αυτιά και μάτια του βασιλιά” (βασιλέως ὦτα καὶ ὀφθαλμοί ή βασιλέως ὀφθαλμός, βλ. Ηρόδοτος 1.114, Αισχύλου Πέρσες 979, Ξενοφώντος Κύρου Ανάβασις. παιδ. 8.2.10 κ.ε.).

Ο περσικός πολιτικός θεσμός συμφωνούσε με τη θρησκευτική δοξασία ότι ο ηλιακός θεός Μίθρας είχε 1.000 αυτιά, 10.000 μάτια και 10.000 κατασκόπους, οι οποίοι επόπτευαν τη χώρα (Ύμνος στον Μίθρα). Η διάδοση του θεσμού προς τις Ινδίες και την Κίνα τον 2ο και 7ο αι. μ.Χ. οφειλόταν σε επίδραση του κράτους των Αχαιμενιδών. Ας αναφερθεί παρεμπιπτόντως ότι το αντίστοιχο του ινδο-ιρανού Μίθρα στην αρχαία ελληνική θρησκεία είναι ο Ήλιος που βλέπει και ακούει τα πάντα, λειτουργώντας ως παρατηρητής-κατάσκοπος των θεών και των ανθρώπων (Ιλιάδα Γ 277, Ύμνος στη Δήμητρα). Κάποιες φορές ο Ήλιος αποκαλείται και “οφθαλμός του Δία” (Μακρόβιος 1.21.12).

Παλαιά Διαθήκη

Στην Παλαιά Διαθήκη δεν γίνεται λόγος για “αυτιά”, αλλά για “μάτια” συνδεδεμένα περισσότερο με τον Θεό παρά με τον βασιλιά. Την πιο ενδιαφέρουσα περίπτωση αποτελούν κάποια από τα οράματα του προφήτη Ζαχαρία, ο οποίος ήταν σύγχρονος του Δαρείου Α’. Σύμφωνα με τα οράματά του, ο προφήτης είδε «έναν καβαλάρη πάνω σε κόκκινο άλογο και πίσω του άλλα κόκκινα, ψαρά και λευκά άλογα. Οι καβαλάρηδες ήταν απεσταλμένοι του Κυρίου που περιόδευαν τη γη· μέσω αγγέλου μετέφεραν στον Κύριο ότι η γη κατοικείται και βρίσκεται σε ησυχία» (1.8-11).

Σύμφωνα με άλλο όραμα ο Ζαχαρίας είδε «μία χρυσή λυχνία με εφτά βραχίονες και εφτά λυχνάρια πάνω σε κάθε βραχίονα, ενώ δύο δέντρα ελιάς την τροφοδοτούσαν (ένα δέντρο εκ δεξιών και ένα εξ ευωνύμων). Τα λυχνάρια συμβολίζουν τους επτά οφθαλμούς του Κυρίου που επιβλέπουν όλη τη γη, και οι ελιές τους δύο εκλεκτούς άντρες που έχει τοποθετήσει ο Κύριος για να φροντίζουν ώστε η επιτήρηση να είναι συνεχής και αδιάλειπτη» (4.2-3, 4.10-14).

Τα παραπάνω οράματα αποτελούν μια απάντηση του προφήτη προς τις περσικές μυστικές υπηρεσίες της εποχής του. Τα “μάτια του Κυρίου” φαίνεται να έχουν διπλή λειτουργία: από τη μια λειτουργούν όπως “τα μάτια του βασιλιά”, δηλαδή εντοπίζουν συνωμοσίες ή παραπτώματα και τα αναφέρουν στην ανώτερη αρχή για να τιμωρηθεί ο ένοχος· από την άλλη, ο προφήτης παρουσιάζει τα “μάτια του Κυρίου” ως παρηγοριά και προστασία των ευσεβών. Ο όρος της Παλαιάς Διαθήκης “μάτια του Θεού” έχει προκύψει μετά από αναγωγή ενός πολιτικού θεσμού σε θεολογικό επίπεδο.

Αρχαία Ελλάδα

Σε περσική ή γενικά βαρβαρική επίδραση αποδίδει ο Αριστοτέλης την οργανωμένη παρακολούθηση πολιτών από κατασκόπους, η οποία αποτελούσε το θεμέλιο της ελληνικής τυραννίας (Πολιτικά 1313b.10-15). Ο φιλόσοφος αναφέρει τις ποταγωγίδες των Συρακουσών και τους ωτακουστές (ὠτακουσταί) του Ιέρωνα ως παραδείγματα κατασκόπων σε τυραννικά καθεστώτα,. Η λέξη ποταγωγίς αποτελεί δωρική μορφή του προσαγωγίς και σημαίνει πληροφοριοδότρια-κατάσκοπος.

Κατά πάσα πιθανότητα οι ποταγωγίδες στρατολογούνταν από τις εταίρες και αυλητρίδες, δηλαδή από τις γυναίκες που είχαν πρόσβαση σε ιδιωτικές συναθροίσεις και συμπόσια ανδρών. Αυτές λειτουργούσαν προβοκατόρικα με σκοπό να παρασύρουν τα θύματά τους σε ειλικρινείς αντιδράσεις· π.χ. δεν δίσταζαν να εγείρουν έριδες μεταξύ των συμποτών, προκειμένου να εκμαιεύσουν μυστικά.

Για να προστατεύσουν το καθεστώς τους, οι ελληνικές πόλεις-κράτη ενίσχυαν την αλληλοεπιτήρηση των πολιτών. Η Αθηναϊκή Δημοκρατία αναγνώριζε σε κάθε πολίτη το δικαίωμα να λειτουργεί ως αυτόκλητος δημόσιος κατήγορος. Μάλιστα, οι αμοιβές τέτοιων κατηγόρων έφταναν μέχρι τα τρία τέταρτα της δημευόμενης περιουσίας του καταδικασμένου. Η ύπαρξη κατασκόπων θεωρείται αναμενόμενη για τη δημοκρατική Αθήνα και λογής-λογής συκοφάντες αναλάμβαναν τον ρόλο του καταδότη (πρβλ. Αριστοφάνη Αχαρνείς 818 κ.ε.).

Το κίνητρό τους ήταν κυρίως η χρηματική αμοιβή που αποκόμιζαν μέσα από εύστοχες καταγγελίες, ή εκβιάζοντας πλουσίους για να μη τους καταγγείλουν, ή λαμβάνοντας χρήματα από αντιπάλους επιφανών πολιτών για να προβούν σε καταγγελία αυτών. Ένα άλλο κίνητρο για τους συκοφάντες ήταν η αύξηση της πολιτικής ή ρητορικής τους φήμης μέσα από εύστοχες καταγγελίες. Η σπαρτιατική Κρυπτεία αποτελούσε ένα είδος μυστικής αστυνομίας· έργο της ήταν να περιπολεί την ύπαιθρο χώρα και να σκοτώνει τους πιο ρωμαλέους ή επικίνδυνους είλωτες.

Ρώμη

Η Ρωμαϊκή Δημοκρατία προσέφερε κίνητρα σε όσους εργάζονταν άτυπα για την προστασία του κράτους (όπως πολύ υψηλές αμοιβές για παροχή πληροφοριών). Η Ρώμη, από την εποχή του Αυγούστου και μετά, διέθετε τις αστικές κοόρτεις (στρατιωτικά σώματα), τους λεγόμενους “Άγρυπνους φρουρούς” και άλλα όργανα στρατιωτικού τύπου για την παρακολούθηση και προστασία των πολιτών.

Επί Τραϊανού (1ος αιώνας μ.Χ.) οι φρουμεντάριοι (λοχίες και στρατιώτες) δεν ήταν μόνον επιφορτισμένοι με την προμήθεια του στρατού σε σιτηρά, αλλά ασκούσαν και κατασκοπεία. Επί Αδριανού (2ος αιώνας μ.Χ.) οι “Ευεργετημένοι” (δηλαδή όσοι στρατιώτες ήταν απαλλαγμένοι από αγγαρείες) και οι “Αδιάκριτοι” κατάρτιζαν λίστες με ονόματα υπόπτων πολιτών, μεταξύ αυτών και των χριστιανών. Από τον Διοκλητιανό (3ος αιώνας μ.Χ.) και μετά, οι “Γενικοί Πράκτορες” και οι “Αδιάκριτοι” αποτελούσαν την κορυφή της μυστικής αστυνομίας ενός συστήματος με στρατιωτική οργάνωση και καλές πληροφορίες που προξενούσε τρόμο για τις εκβιαστικές του μεθόδους.

Βυζάντιο

Οι “Γενικοί Πράκτορες” συνέχισαν τη δράση τους κατά την ύστερη αρχαιότητα και τους βυζαντινούς χρόνους. Μεταξύ 4ου και 7ου αιώνα μ.Χ. υπάγονταν στον λεγόμενο Μάγιστρο των Οφφικίων, ο οποίος λειτουργούσε ως ένα είδος Υπουργού Εσωτερικής Ασφάλειας, Διοικητικής Εποπτείας και Επικοινωνιών. Ο εν λόγω Μάγιστρος μετεξελίχθηκε τον 8ο αιώνα σε “Λογοθέτη του δρόμου”, ο οποίος ήταν υπεύθυνος για τον έλεγχο των δημόσιων ταχυδρομείων, το οδικό δίκτυο, τις μετακινήσεις κρατικών αγγελιαφόρων, πρεσβευτών και ξένων διπλωματικών αποστολών. Σ’ αυτόν υπάγονταν οι διερμηνείς και μεταφραστές του κράτους. Τον 10ο αιώνα μ.Χ. ο “Λογοθέτης του δρόμου” έφτασε να γίνει ο πρώτος αξιωματούχος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, έχοντας τις δικαιοδοσίες ενός σύγχρονου Υπουργού Εσωτερικών, Ασφάλειας και Εξωτερικών.

Η ιστορική αναδρομή σε μυστικές υπηρεσίες της αρχαιότητας ας κλείσει με αριστοφανικούς στίχους που παρωδούν τον “Oφθαλμό του βασιλέως”. Στην εμπόλεμη Αθήνα του 425 π.Χ. καλοπληρωμένοι πρεσβευτές επιστρέφουν μετά από μια μακροχρόνια “διπλωματική” επίσκεψη στην Περσία, όπου έτρωγαν και έπιναν του καλού καιρού. Οι Αθηναίοι πρεσβευτές υπόσχονται στον λαό ανύπαρκτη βοήθεια από τον Μεγάλο Βασιλιά και έχουν μαζί τους έναν Πέρση αξιωματούχο για να το επιβεβαιώσει. Όμως, αυτός λέει σε τσάτρα-πάτρα ελληνικά την αλήθεια, ότι δηλαδή δεν πρόκειται να σταλεί καμία οικονομική βοήθεια. Και ενώ οι φιλοπόλεμοι πρεσβευτές παραποιούν τα λεγόμενά του, ο Δικαιόπολης, που είναι υπέρμαχος της ειρήνης, αντιλαμβάνεται την απάτη.

Ο “Οφθαλμός του βασιλιά” εμφανίζεται στη σκηνή ντυμένος με πολυτέλεια και συνοδευόμενος από δύο ευνούχους. Στο πρόσωπό του φορά μάσκα, στο κέντρο της οποίας έχει ζωγραφισθεί ένα τεράστιο μάτι, όμοιο με τον πλωραίο οφθαλμό των αρχαίων πολεμικών και εμπορικών πλοίων. Βλέποντάς τον ο Δικαιόπολης τρομάζει και λέει (Αχαρνείς 94-7): «Άρχοντα Ηρακλή! Μα τον ουρανό, άνθρωπέ μου, με πλώρη πολεμικού μοιάζεις! Μήπως στρίβεις από κάβο, κατασκοπεύοντας τον ναύσταθμο;»

 

---

Η Αλεξάνδρα Ροζοκόκη είναι διευθύντρια ερευνών στην Ακαδημία Αθηνών.