Το θαύμα των μηχανικών του Μεγάλου Αλεξάνδρου στις λίμνες Κωπαΐδα και Πτεχών

Μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου αρκετοί από τους ευρηματικούς μηχανικούς του σώματος μηχανικού, επιστρέφουν με πάρα πολλά χρήματα (αμοιβές και λάφυρα) στην Ελλάδα, αναλαμβάνοντας έργα του τύπου ΒΟOΤ (Build-Own-Operate-Transfer), με διασωζόμενη μία σύμβαση αυτής της μορφής, από την Εύβοια.

Ο μηχανικός και κατασκευαστής Χαιρεφάνης, αποτελεί συντάκτη του συμβολαίου που διασώζεται σε πεντελικό μάρμαρο στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών, διαστάσεων 87x47x9 cm σε 66 στίχους. Αφορά την αποξήρανση της λίμνης Πτεχών στην νότιο Εύβοια στην περιοχή Δύστος, περίπου 65 χιλιόμετρα νοτίως της Χαλκίδος. Το συμβόλαιο (περί το 320 π.Χ.) υπογράφεται από τον δήμο Ερετριέων που εκπροσωπεί με βάση κείμενο άλλων 58 και επιπλέον 50 στίχων, 31 δήμους της Εύβοιας (από τους οποίους υπογράφουν περισσότεροι από 150 εκπρόσωποι ως μάρτυρες και αντισυμβαλλόμενοι) και από τον Χαιρεφάνη.

Το έργο είναι της μορφής ΒΟOΤ (Build-Own-Operate-Transfer) με εγγύηση 30 ταλάντων (180.000 δραχμές) από την πλευρά του κατασκευαστή, καταβλητέων σε ισόποσες μηνιαίες δόσεις κατά την διάρκεια της περιόδου κατασκευής (τετραετής). Με βάση την σύμβαση ο Χαιρεφάνης αναλαμβάνει δημόσια έναντι της πόλης και των πολιτών της να μετατρέψει μία βαλτώδη έκταση στην επικράτεια της Ερέτριας σε καλλιεργήσιμη γη, δηλαδή να εκτελέσει τα αποξηραντικά έργα της περιοχής με δικά του έξοδα.

Η λίμνη στην οποία αναφέρεται η σύμβαση, είναι με βάση την επιγραφή, η λίμνη των Πτεχών, εντός της επικράτειας της Ερέτριας, ενώ η σύγχρονη έρευνα θεωρεί πως ίσως πρόκειται για τη λίμνη του Δύστου. Ο ανάδοχος του έργου μάλλον αποτελεί έναν από τους σπουδαίους μηχανικούς της εποχής του, με πιθανή καταγωγή από τα Μέγαρα και την Άνδρο (πατέρας και μητέρα), μέρη που αναφέρονται σχετικά στην επιγραφή.

Ο κατασκευαστής και οι συνεργάτες του εγγυώνται την καλή εκτέλεση, την άψογη λειτουργία του υδραυλικού συστήματος, με αντάλλαγμα την δεκαετή εκμετάλλευση και αξιοποίηση των γαιών που προέρχονται από την αποξήρανση της λίμνης και την απόδοση του έργου στο δημόσιο μετά την λήξη της δεκαετούς εκμετάλλευσης σε άψογη κατάσταση (σελίδες 143-153 στον επισυναπτόμενο σύνδεσμο και “INSCRIPTIONES GRAECAE”, IG XII, 9, 191 & Dereste, Haussoulier, Reinach).

Οι μηχανικού του Μεγάλου Αλεξάνδρου

Πιθανότατα ο Χαιρεφάνης εκτελεί το έργο κατά την περίοδο που ένας άλλος από τους μηχανικούς του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ο Κράτης από την Όλυνθο, αναλαμβάνει το έργο της τελικής αποστράγγισης της Κωπαΐδος, για το οποίο συντάσσεται μάλλον ανάλογο συμβόλαιο, που δυστυχώς όμως δεν διασώζεται.

Στο συμβόλαιο των Πτεχών αναφέρονται οι θεότητες Απόλλων, Άρτεμις και Λητώ (οι κυρίαρχες στην περιοχή) και το κυρίως κείμενο αρχίζει με την φράση… «ΚΑΤΑ ΤΑΔΕ ΧΑΙΡΕΦΑΝΗΣ ΕΠΑΓΓΕΛΛΕΤΑΙ ΕΡΕΤΡΙΕΥΣΙΝ ΕΞΑΞΕΙΝ ΚΑΙ ΞΗΡΑΝ ΠΟΙΗΣΕΙΝ ΤΗΝ ΛΙΜΝΗΝ ΤΗΝ ΕΝ ΠΤΕΧΑΙΣ», δηλαδή με την παρούσα σύμβαση, ο Χαιρεφάνης υπόσχεται στους Ερετριείς να μετατρέψει την λίμνη των Πτεχών σε ξηρά, επιτυγχάνοντας την αποξήρανσή της.

Οι πρώτοι 35 στίχοι αποτελούν και το κύριο τμήμα του συμβολαίου, ακολουθούμενοι από δύο ψηφίσματα της Βουλής και του Δήμου. Το πρώτο (στίχοι 36-42) παρέχει άσυλο στον Χαιρεφάνη και τους συνεργάτες του καθ’ όλη την διάρκεια εκτέλεσης των εργασιών. Το δεύτερο (στίχοι 42-60) περιέχει τους όρκους των αντισυμβαλλομένων πλευρών προς τον Απόλλωνα και την Αρτέμιδα για την τήρηση των συμφωνηθέντων.

Όπως και τις ρήτρες σε περίπτωση αθέτησης ή παραβίασης των αρχικών όρων, προβλέποντας κατάσχεση των περιουσιακών στοιχείων του μηχανικού και των συνεργατών του και αφιέρωσή τους στην Αρτέμιδα (προφανώς σε ναό που ταυτόχρονα εξυπηρετεί και ως θησαυροφυλάκιο).

Υποχρεώσεις εργολήπτη

Τα ενδιαφέροντα σημεία του συμβολαίου εστιάζονται στην περιγραφή των επί μέρους έργων, όπως οι αποστραγγιστικές διώρυγες, τα φρεάτια, οι υπόνομοι που καταλήγουν σε φυσικά ρήγματα ή καταβόθρες, αλλά και στα προστατευτικά ξύλινα ή μεταλλικά κιγκλιδώματα. Επίσης περιλαμβάνουν περιγραφή υδατοδεξαμενής μήκους έως και 2 σταδίων (360 μέτρων), με αγωγούς και κινητές θυρίδες για την άρδευση της αποστραγγισμένης επιφάνειας και προβλέπουν δυνατότητα παράτασης των έργων πέραν της τετραετίας σε περίπτωση πολέμου.

Στον εργολήπτη παρέχεται το δικαίωμα εκμετάλλευσης των αποστραγγισμένων γαιών επί μία δεκαετία με δυνατότητα παράτασης σε περίπτωση πολέμου, όπως και το δικαίωμα να εισάγει χωρίς δασμούς όλα τα απαιτούμενα υλικά για την ολοκλήρωση του έργου (λίθους, ξυλεία, μέταλλα). Από την πλευρά του ο εργολήπτης επιβαρύνεται με όλα τα έξοδα μισθοδοσίας του προσωπικού και του εργατικού του δυναμικού, όπως και με την υποχρέωση να καταβάλλει το ποσόν των 30 ταλάντων σε μηνιαίες ισόποσες δόσεις έως την ολοκλήρωση του έργου, ως προκαταβαλλόμενο ενοίκιο για την δεκαετή εκμετάλλευση μετά την ολοκλήρωση.

Επιπλέον είναι υποχρεωμένος να συντηρεί και να διατηρεί σε καλή κατάσταση ολόκληρο το υδραυλικό έργο κατά την διάρκεια της περιόδου εκμετάλλευσης από τον ίδιο, για να το παραδώσει σε άψογη κατάσταση. Ταυτόχρονα υποχρεούται να καταβάλλει αποζημιώσεις (δηλαδή έξοδα απαλλοτρίωσης) στους ιδιοκτήτες γης σε όσα σημεία πρόκειται να αξιοποιηθούν για τις κατασκευές, που ορίζεται σε μία δραχμή ανά τετραγωνικό πόδα (0,096 τετραγωνικά μέτρα).

Προκήρυξη δημόσιων έργων

Παράλληλα οφείλει να αποφύγει όσο το δυνατόν περισσότερο την καταστροφή καλλιεργήσιμων εκτάσεων λόγω των εργασιών, επιλέγοντας σημεία σε αναξιοποίητους γεωργικά χώρους για τα εργοτάξια και τις κατασκευές. Σε περίπτωση θανάτου του εργολήπτη, οι κληρονόμοι και οι συνεργάτες του, τον διαδέχονται ως αντισυμβαλλόμενοι με τον δήμο στο συγκεκριμένο έργο, ενώ προβλέπονται αυστηρές ποινές σε όσους επιχειρήσουν ακύρωση της σύμβασης για οποιοδήποτε λόγο.

Ορίζεται επίσης καταβολή του ποσού 30 ταλάντων ως εγγύηση καλής εκτέλεσης του έργου και ανάθεση της επιγραφής με την σύμβαση στον ναό του Απόλλωνος στην Ερέτρια, αλλά και αντιγράφων της στα Μέγαρα και την Άνδρο (ίσως τόποι καταγωγής των γονέων του μηχανικού). Το τελευταίο στοιχείο προδίδει μία κοινή πρακτική καταγραφής λεπτομερών ανακοινώσεων προκήρυξης δημοσίων έργων, κατασκευαστικών προδιαγραφών και συμβάσεων σε μαρμάρινες στήλες, ώστε να κοινοποιούνται σε όλους οι λεπτομέρειες.

Όμως, παράλληλα επιδιώκεται να καταστεί πρακτικά αδύνατη η καταστρατήγηση των συμβάσεων, καθώς ο οποιοσδήποτε το επιχειρήσει, οδηγείται τελεσίδικα στην επαγγελματική απαξίωση, με συνέπεια να αποβάλλεται από τον επαγγελματικό του χώρο.

Πρόκειται για βασικό στέλεχος του μακεδονικού σώματος μηχανικού επί Μεγάλου Αλεξάνδρου διάσημος κατασκευαστής διαύλων και σηράγγων, συγγραφέας απωλεσθέντος έργου με θέμα την σχεδίαση και κατασκευή υδραυλικών έργων (Διογένης Λαέρτιος, “ΒΙΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ”, iv.2, Loeb, Στέφανος Βυζάντιος, “ΕΘΝΙΚΑ, ΠΕΡΙ ΠΟΛΕΩΝ”, Akademie und Verlagsanstellung, Graz, 1958, Λήμμα Αθήναι & Στράβων, “ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ”, ΙΧ. c.407, Vol. IV, Loeb.).

Έργα της εποχής του Μεγάλου Αλεξάνδρου

Σύμφωνα με τον Στράβωνα (“ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ”, ΙΧ, c.406, Vol. IV, Loeb.), ο μηχανικός αυτός είναι υπεύθυνος για την τελική αποξήρανση της Κωπαΐδος, μέσω μίας σήραγγας που από το βορειοανατολικό άκρο της λίμνης καταλήγει με βορειοανατολική κατεύθυνση στον Ευβοϊκό κόλπο. Η υπόγεια σήραγγα έχει μήκος 2,5 χιλιομέτρων, ύψος 1,8 μέτρων και πλάτος 1,5 μέτρων και παρέχει πρόσθετη χωρητικότητα, πέραν εκείνης που παρέχεται από τις καταβόθρες στην ίδια πλευρά, επιταχύνοντας την αποστράγγιση.

Από το επίπεδο των 94,5 μέτρων κατέρχεται ομαλά στο αντίστοιχο των 83,5 μέτρων με κλίση 1,15% και το μέγιστο βάθος της από την επιφάνεια φθάνει τα 60 μέτρα. Η σήραγγα διαθέτει 16 κάθετα φρεάτια μέγιστου βάθους 60 μέτρων σε αποστάσεις που ποικίλλουν από 40-200 μέτρα μεταξύ τους, τα οποία είναι σχεδιασμένα για να παρέχουν φωτισμό, αλλά και για να διευκολύνουν τα συνεργεία που εργάζονται για την εκσκαφή και αργότερα για την συντήρησή της.

Το έργο παραμένει ουσιαστικά ανεξερεύνητο, χωρίς ολοκληρωμένες νεότερες μελέτες, με συνέπεια να συνεχίζει να ταλαιπωρεί με το μυστήριό του, με αδιευκρίνιστο το εάν και κατά πόσον εξυπηρετεί τον αρχικό του στόχο έως την μερική αχρήστευσή του και απόφραξή του, μερικούς αιώνες αργότερα (Δ. Λ. Παπαδήμος, “ΤΑ ΥΔΡΑΥΛΙΚΑ ΕΡΓΑ ΠΑΡΑ ΤΟΙΣ ΑΡΧΑΙΟΙΣ”, ΤΕΕ, Τόμος Β, 1975, σελίδες 444–458, 490–498).