Το βάδισμα ως πτυχή της ρωμαϊκής κουλτούρας

Έτσι, στο πρώτο βιβλίο της Αινειάδας, η Αφροδίτη, μητέρα του Αινεία, εμφανίζεται στον γιο της ντυμένη με κυνηγετικό ένδυμα για να του εξηγήσει σε ποιο τόπο βρίσκεται. Καθώς απομακρύνεται, γίνεται αντιληπτό τόσο από το ροδαλό δέρμα ή τη θεϊκή ευωδιά των μαλλιών της, όσο από τον τρόπο που περπατά ότι πρόκειται για αληθινή θεά (Βιργιλίου Αινειάς 1. 402-5).  Ήδη στον Όμηρο ο μεταμορφωμένος σε Κάλχαντα Ποσειδώνας γίνεται αντιληπτός στον Αίαντα Λοκρό από τις θεϊκές κνήμες και τα ίχνη των ποδιών του (Ιλιάδα Ν 68-75).

Οι απότομες αλλαγές βηματισμού αποτελούσαν ένδειξη ενός άστατου νου. Έτσι, ο Οράτιος σατιρίζει την αστάθεια κάποιου διάσημου ως εξής: «Τίποτα δεν ήταν σταθερό σε αυτό τον άνθρωπο· άλλοτε το έβαζε στα πόδια σα να τον καταδίωκε ο εχθρός κι άλλοτε περπατούσε τόσο αργά σα να μετέφερε τα ιερά σκεύη της Ήρας» (Σάτιρα 1.3.9 κ.ε.).

Το βάδισμα στο Θέατρο

Η θεατρική σκηνή αποτελούσε ένα ζωντανό χώρο για την αποκωδικοποίηση μηνυμάτων μέσω της σωματικής κίνησης. Η χρήση της μάσκας στο αρχαίο δράμα μέσω της οποίας η έκφραση του προσώπου παρέμενε σταθερή, καθιστούσε τη γλώσσα του σώματος πολύ σημαντική προκειμένου να μπορέσουν οι θεατές να αντιληφθούν τις αλλαγές διάθεσης. Τόσο οι κωμικοί ποιητές όσο ο τραγικός Σενέκας έδειχναν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για περιγραφές και σκηνοθετική παρουσία διαφόρων τρόπων βαδίσματος· διότι κατά τη γνώμη τους, το βήμα και τα μάτια αποτελούσαν ένα παράθυρο προς την ψυχή.

Ας θυμηθούμε π.χ. τον κωμωδιογράφο Σέξτο Τουρπίλιο: «Παρατηρείς τον τρόπο που περπατά αυτός ο Φρύγας; Με πόση αυτοπεποίθηση!» (απ. 102). Και στο έργο του Πλαύτου “Η κωμωδία των γαϊδάρων” (στ. 405-6) ο έμπορος γαϊδάρων παρατηρεί τον ερχομό ενός δούλου μεταμορφωμένου σε οικονόμο στον οποίο ο έμπορος χρωστά χρήματα: «Μα τον Ηρακλή, μολονότι βαδίζει τόσο απειλητικά και οργισμένα όπως ο Αχιλλέας, εάν με ακουμπήσει ο θερμοκέφαλος, θα τον ξυλοφορτώσω». Στη σενέκεια “Φαίδρα” (στ. 989-90) ο Χορός προετοιμάζει την ατμόσφαιρα για αναγγελία κακών ειδήσεων, παρατηρώντας τον ξαφνικό ερχομό ενός αγγελιαφόρου: «Μα τί νέα φέρνει ο αγγελιαφόρος με βήμα βιαστικό και τα θλιμμένα μάτια του μουσκεύουν με δάκρυα το συννεφιασμένο του πρόσωπο;»

Αντιθέτως, το αργό και αβέβαιο βήμα του Θυέστη να δεχτεί την πρόσκληση/παγίδα του αδελφού του Ατρέα για να επιστρέψει στο Άργος, εξωτερικεύει φόβο και δισταγμό, όπως άλλωστε ομολογεί ο ίδιος και παρατηρεί ο μικρός γιος του Τάνταλος:

«-ΘΥ: Επιστρέφω τώρα στον φόβο. Το μυαλό μου κολλά και επιθυμεί να στρέψει το κορμί μου πίσω, αλλά κινούμαι με βήμα απρόθυμο.

-ΤΑΝ: Τι συμβαίνει; Ο πατέρας μου έχει παραλύσει και βαδίζει αργά· στρέφει το πρόσωπό του μία εδώ και μία εκεί, κολλημένος στην αβεβαιότητα».

Ο ανήσυχος βηματισμός της Ανδρομάχης που μόλις έχει κρύψει τον γιο της για να τον σώσει από τους κατακτητές, προδίδει την ενοχή της στον παμπόνηρο Οδυσσέα: «Κοίταξε προσεκτικά τη μάνα· θρηνεί, κλαίει, αναστενάζει· αλλά πάει μια δω-μια κει με ταραγμένα βήματα και πιάνει κάθε λέξη με ανήσυχο αυτί. Περισσότερο φοβάται παρά θρηνεί »(Τρωάδες 615-8).  Παρομοίως, το άγχος του Καίσαρα να αρχίσει πόλεμο με τον Πομπήιο αντανακλάται στο ανήσυχο βήμα του, όπως μαρτυρεί ο Λουκανός (5.508).

Ενότητα Σώματος και Νου

Ο Σενέκας ως στωικός φιλόσοφος γνωρίζει την ενότητα σώματος και νου· το ίδιο και ο φίλος του Σερήνος που είναι οπαδός του στωικισμού και ανήκει στην τάξη των ιππέων. Στη σενέκεια πραγματεία “Περί της πνευματικής γαλήνης” ο Σερήνος εξομολογείται ότι όταν το μυαλό του ενοχληθεί, ακολουθεί το σώμα και επηρεάζει τον τρόπο που περπατά είτε μέσα στο σπίτι είτε στην πόλη· εάν όμως μπει σε τάξη το μυαλό, τότε ακολουθεί το σώμα. Ο φιλόσοφος κοροϊδεύει όσους περιπλανιούνται άσκοπα και συμβουλεύει τον φίλο του να σταματήσει να τρέχει χωρίς λόγο· του επισημαίνει ότι ένα ήρεμο βάδισμα θα του φέρει την ηρεμία στον νου, θα βάλει σε τάξη τις σκέψεις του και θα τον βοηθήσει να προχωρήσει στον δρόμο της αρετής.

Σε καθεστώς τυραννίας το βάδισμα ενός ενάρετου άνδρα αποτελεί καλό παράδειγμα για τον λαό· ο Σωκράτης π.χ. περπατούσε ως ελεύθερος άνθρωπος εν μέσω των Τριάκοντα τυράννων. Και η χριστιανή μάρτυρας Περπέτουα μπήκε στην αρένα με ήρεμο βήμα και ζωηρό βλέμμα, δείχνοντας έτσι την προθυμία της να συναντήσει τον θάνατο (Βίος 18.20). Η σύνδεση ενός άνετου και χαλαρού βαδίσματος με την ελληνική κουλτούρα εμφανίζεται ήδη σε πρώιμα έργα της λατινικής λογοτεχνίας. Στην κωμωδία του Πλαύτου Curculio (‘Ο Σιταρόψειρας’, στ. 288 κ.ε.) διαβάζουμε πώς φάνταζαν οι Έλληνες περιπατητές στους Ρωμαίους: «και αυτοί οι Έλληνες, ντυμένοι με το πανωφόρι τους, περπατούν με το κεφάλι καλυμμένο, κάνουν βόλτες φορτωμένοι με βιβλία και με το καλαθάκι του φαγητού τους, χαζολογούν και συζητούν … Σταματούν, στέκονται εμπόδιο στον δρόμο σου, σουλατσάρουν με τα γνωμικά τους».

Οι Έλληνες λοιπόν της εποχής του Πλαύτου περπατούσαν απρόσεκτα καθώς συζητούσαν και ήταν βυθισμένοι στη σκέψη τους. Η αρχή αυτής της άποψης βρίσκεται σε Έλληνες φιλοσόφους, όπως ήταν οι Περιπατητικοί οι οποίοι συνήθιζαν να συζητούν καθώς περπατούσαν στο Λύκειο ή οι Στωικοί που ήταν συνδεδεμένοι με έναν άλλο τόπο περιπάτου, την Ποικίλη Στοά. Σύμφωνα με τον Αύλο Γέλλιο (Αττικές νύκτες, 20.5.5) ο Αριστοτέλης χρησιμοποιούσε μεταφορικά τη λέξη “περίπατο”, αντί για “συζήτηση” ή “διάλεξη”.

Αλλά και πριν από τον Αριστοτέλη, κάποιες φορές ο Πλάτων επέλεγε να περπατά και να φιλοσοφεί, όπως συμβαίνει στους Νόμους. Ή όπως τον παρωδεί ο κωμικός Άλεξις: «ήλθες την κατάλληλη στιγμή· διότι ευρισκόμενη σε αμηχανία περπατούσα πάνω-κάτω όπως ο Πλάτων, χωρίς να μου κατεβεί καμία καλή ιδέα· ίσα που κούρασα τα πόδια μου» (απ. 151 PCG). Παίρνοντας αφορμή από τη σωκρατική τακτική, ο Χορός σχολιάζει ειρωνικά στις αριστοφανικές Νεφέλες ότι μπορεί κανείς να γίνει σοφός εάν μεταξύ άλλων δεν κουράζεται να στέκεται όρθιος ή να περπατά (Νεφ. 415 «καὶ μὴ κάμνεις μήθ’ ἑστὼς μήτε βαδίζων»).

Η σωματική κίνηση στη φιλοσοφία

Στον πλατωνικό Φαῖδρο το περπάτημα για ξεκούραση ή αναψυχή έξω από τα τείχη της πολύβουης πόλης, θα οδηγήσει σε μία σπουδαία φιλοσοφική συζήτηση. Ας αναφερθεί και η αρχή του διαλόγου Πρωταγόρας όπου ο Σωκράτης και ο νεαρός Ιπποκράτης αντικρίζουν στο σπίτι του Καλλία τον ομώνυμο σοφιστή να κάνει βόλτες στην αυλή με την ακολουθία του (Πρωτ. 314e-315b). Στον συγκεκριμένο διάλογο το περπάτημα λειτουργεί ως πνευματική προθέρμανση ενώ η ενδιαφέρουσα συζήτηση που θα ακολουθήσει διεξάγεται με καθισμένους τον φημισμένο σοφιστή, τον Σωκράτη και τους υπολοίπους.

Αντιγράφοντας τους Έλληνες ο Κικέρων συνήθιζε να φιλοσοφεί περπατώντας, όπως προκύπτει από το πρώτο βιβλίο των έργων του “Περί των Νόμων” και “Περί μαντικής”, από το δεύτερο βιβλίο του διαλόγου “Περί ρήτορος” και από τα τέσσερα βιβλία των “Τουσκουλανών Διατριβών” του. Έτσι συνδύαζε μία ελληνική φιλοσοφική πρακτική με την τακτική συνήθεια των Ρωμαίων να περπατούν για αναψυχή σε ένα ειδυλλιακό περιβάλλον. Η κίνηση του κορμιού σε ένα ωραίο περιβάλλον με στοές, κρυπτοστοές, κήπους, αλέες ή μονοπάτια συνεπάγεται και την κίνηση του νου σε εμπνευσμένα ταξίδια διανόησης.

Κλείνοντας, θα ήθελα να υπενθυμίσω μία παροιμία την οποία κάπως διαφορετική λέμε ακόμη και σήμερα· τη χρησιμοποιεί ο Πλούταρχος για να δείξει πόσο ο συγχρωτισμός επηρεάζει τη στάση και συμπεριφορά του ανθρώπου: «ἂν χωλῷ παροικήσῃς, ὑποσκάζειν μαθήσῃ» (αν συγκατοικήσεις με χωλό, θα μάθεις να κουτσαίνεις, “Περὶ παίδων ἀγωγῆς” 4a).