Από την πενικιλλίνη στη χλωροκίνη – Πως εξαλείφθηκε η ελονοσία
21/05/2020
H κυρίαρχη άποψη υπέρ των αντιβιοτικών που επικρατεί στο γιγαντιαίο συγκρότημα της I.G. Farben, ωθεί τις θυγατρικές της, Hoechst, Elberfeld, Marburg, E. Merck, στο Ντάρμστατ, Schering AG στο Βερολίνο, Schott und Genossen στην Ιένα και Knöll στο Ludwigshafen, να αγωνίζονται από τα τέλη του 1942 να ανακαλύψουν μεθόδους μαζικής παραγωγής πενικιλλίνης.
Από την πλευρά του, ο Ρίτσαρντ Κουν, που μετά το 1930 κατέχει θέση βασικού συμβούλου της I.G. Farben σε θέματα βιταμινών, με την έννοια των αυξητικών παραγόντων, αλλά και των αντιδράσεων ενζύμων στην διαδικασία του μεταβολισμού, διατηρεί στενή επαφή με τον Γκέρχαρντ Ντομάγκ (βραβείο Νόμπελ Φυσιολογίας 1932). Ο τελευταίος, το 1934, ανακαλύπτει τις πρώτες αποτελεσματικές ουσίες εναντίον των βακτηρίων του στρεπτοκόκκου και του σταφυλοκόκκου. Η συνεπακόλουθη ανάπτυξη των θειούχων σκευασμάτων πρόκειται να θεωρηθεί κυριολεκτικά σταθμός στις βιοϊατρικές επιστήμες.
Οι ανακαλύψεις του Ντομάγκ οδηγούν σε εντατικές έρευνες για περισσότερο αποτελεσματικές χημειοθεραπευτικές μεθόδους στην καταπολέμηση βακτηριακών μολύνσεων, με τον Κουν να μετατοπίζει το βάρος των ερευνών του από τις βιταμίνες προς νέες κατευθύνσεις, αναζητώντας τον τρόπο με τον οποίο όχι μόνον οι βιταμίνες, αλλά και άλλες χημικές ουσίες είναι δυνατόν να συνεισφέρουν αποφασιστικά στην αντιβακτηριακή και αντιική δράση.
Η ανακάλυψη της χλωροκίνης
Το 1943 ο Κουν συνθέτει με βάση την σαλικυλαλδεΰδη (2-υδροξειβενζαλδεΰδη – C6H4CHO-2-OH), την διβρωμοσαλικύλη (δι[5-βρωμο-2-υδροξειφενυλ]αιθανεδιόνη), ονομάζοντας την νέα ουσία “Salikil” που μετά από κλινικές δοκιμές κυκλοφορεί με την εμπορική ονομασία Dibrosal, περιέχοντας κατά 42,04% άνθρακα, κατά 39,95% βρώμιο, κατά 16% οξυγόνο και κατά 2,02% υδρογόνο. Ο ευρηματικός καθηγητής χρησιμοποιεί μόρια σαλικυλαλδεΰδης (υδροξυλομάδες που προστατεύονται με μεθυλίωση, δηλαδή με την ομοιοπολική προσθήκη μεθυλομάδων [-CH3]), που υποβάλλονται σε βρωμίωση (προσθήκη βρωμίου) είτε στο αρχικό στάδιο, είτε στο τελικό στάδιο της σύνθεσης.
Στο στάδιο της παραγωγής θερμαίνεται διβρωμομεθοξυβενζίλιο σε νιτροβενζόλιο παρουσία χλωριδίου του αλουμινίου (καταλύτης), με συνέπεια να προκύπτει μία κίτρινη ουσία σε κονίαμα από το ενδιάμεσο αιθανικό οξύ (C2H4O2) σε κρυσταλλική μορφή. Είναι άοσμη, άγευστη με σημείο ζέσης στους 212°-213° και πρακτικά αδιάλυτη στο νερό, αν και διαλύεται χωρίς προβλήματα σε αλκοόλη ή βενζόλιο, όπως και σε ακετόνη ή αιθέρα. Είναι επίσης διαλυτή σε υδαρό διάλυμμα υδροξειδίου του νατρίου (NaOH), στο οποίο προσδίδει ένα βαθύ κίτρινο χρώμα και εμφανίζει ισχυρές αντισηπτικές και αντιβακτηριακές ιδιότητες.
Παράλληλα ο Κουν επιβλέπει και συντονίζει το πρόγραμμα κατά της ελονοσίας, με βασικό υπεύθυνο έναν συνεργάτη του στις έρευνες για την βιταμίνη B6, τον Hans Andersag που διευθύνει τα εργαστήρια της Bayer, θυγατρικής του ομίλου της I.G. Farben, στο Έλμπερφελντ. Ο εξαιρετικός χημικός ανακαλύπτει το 1934 την χλωροκίνη (chloroquine), το ενεργό συστατικό του πειραματικού σκευάσματος “Resochin”, που όμως εγκαταλείπεται θεωρούμενο, μετά τις δοκιμές του σε ζώα, τοξικό για τον άνθρωπο.
Με σύσταση πάντως του Κουν, που πιστεύει πως ο Andersag κινείται προς την σωστή κατεύθυνση, η έρευνα δεν εγκαταλείπεται και μία πενταετία αργότερα προκύπτει το παράγωγο σκεύασμα “Sontochin” με αρκετά ασφαλείς προδιαγραφές για την χρήση του σε ανθρώπους. Μετά την πτώση της Γαλλίας το 1940, η I.G. Farben στρέφεται στην συνεργαζόμενη γαλλική φαρμακοβιομηχανία Specia, με σκοπό κλινικές δοκιμές ευρύτατης κλίμακας στην γαλλική Βόρειο Αφρική που ελέγχεται από την κυβέρνηση του Βισύ.
Το Sontochin στα χέρια των Αμερικανών
Την ευθύνη των δοκιμών αναλαμβάνει ο δρ. Φιλίπ-Ζαν Ντεκούρ, με κέντρο του το θεραπευτήριο λοιμωδών νόσων Hôpital Ernest Conseil στην Τύνιδα, με αναπάντεχα εξαιρετικά θετικά αποτελέσματα. Στις 7 Μαΐου του 1943, με την είσοδο μονάδων της 1ης Βρετανικής Στρατιάς στην Τύνιδα, ο Ντεκούρ παραδίδει στον Γάλλο επιδημιολόγο δρ. Ζαν Σνάιντερ πλήρη φάκελλο με τα στοιχεία της πειραματικής χορήγησης του Sontochin.
Στις 7 Μαΐου, στρέφεται προς τους Συμμάχους και προσφέρεται να παραδώσει τα πορίσματα των δοκιμών με συνέπεια να μεταφερθεί αυθημερόν στο Αλγέρι, όπου παραδίδει μαζί με το αρχείο και περισσότερα από 5.000 δισκία Sontochin στον συνταγματάρχη Λόρεν Ντ. Μουρ, αρχίατρο του αμερικανικού κλιμακίου κατά της ελονοσίας.
Το απροσδόκητο δώρο καταλήγει στον γενικό αρχίατρο του αμερικανικού στρατού με έδρα την Ουάσιγκτον στις 8 Ιουλίου του 1943 και προωθείται για περαιτέρω αξιολόγηση στον Ουίλιαμ Μάνσφιλντ Κλαρκ, πρόεδρο του Τομέα Χημείας και Χημικής Τεχνολογίας του Εθνικού Συμβουλίου Ερευνών. Η περαιτέρω έρευνα θα προχωρήσει στην αξιοποίηση της βασικής ουσίας που έχει οδηγήσει στην σύνθεση του Sontochin, της χλωροκίνης, με αποτέλεσμα την δημιουργία αποτελεσματικών σκευασμάτων που εξαλείφουν μεταπολεμικά την ελονοσία στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ.
