Η παράμετρος τύχη σε σπουδαίες εφευρέσεις – Oι ατυχίες του επαγγέλματος

Η ανακάλυψη ή εφεύρεση δεν είναι ποτέ απολύτως τυχαία, όμως η τύχη έπαιξε το ρόλο της σε πολλές σημαντικές εφευρέσεις. Ακόμα και η δυναμίτιδα αποδίδεται σε τυχαία ανακάλυψη, κάτι που πάντως με πάθος διέψευδε ο ίδιος ο Νόμπελ. Πολλοί επέμειναν ότι τυχαία αναμίχθηκε η νιτρογλυκερίνη με πηλό και ύλη διατόμων, αλλά στο κάτω -κάτω αν κάτι αναμιχθεί έστω και κατά λάθος με άλλη ύλη σε ένα εργαστήριο, δεν μπορεί κανείς να χαρακτηρίσει το γεγονός απολύτως τυχαίο.

Αν αυτός που κάνει τους σωστούς συνειρμούς την ώρα του “λάθους” είναι ειδικός, τότε το τυχαίο ως παράγων, αποδυναμώνεται ακόμα περισσότερο, η δε έμπνευση ή η γέννηση της κρίσιμης συσχέτισης, έχει να κάνει πιο πολύ με το πόσο έτοιμο είναι ένα μυαλό να γεννήσει μια ιδέα. Δεν υπάρχει π.χ. άνθρωπος που να μην έχει δει μήλο να πέφτει στη γη.

Εντούτοις, αν δεν είχε τύχει να διαρραγεί ο περιέκτης νιτρογλυκερίνης και αυτή να αναμιχθεί με πηλό, θα είχε βρει ο Νόμπελ τη δυναμίτιδα; Το velcro επίσης ανακαλύφθηκε φαινομενικά τυχαία. Η παρατήρηση που οδήγησε στην εφεύρεσή του έγινε από μηχανικό και, άρα, από επιστήμονα. Συγκεκριμένα ο Ελβετός μηχανικός Ζορζ ντε Μεστράλ είχε χόμπι με το κυνήγι, και γυρνώντας μια μέρα από αυτό, ίδρωσε να βγάλει από τον κυνηγετικό του σκύλο όλες τις κολιτσίδες που είχαν γραπωθεί στις τρίχες του. Τότε σκέφτηκε ότι ίσως μπορούσε να αντιγράψει τη φύση. Σε δέκα χρόνια είχε εφεύρει το αυτοκόλλητο velcro που το πατεντάρησε το 1953. Παρεμπιπτόντως, έγινε ζάπλουτος και παντρεύτηκε την πρώην αρραβωνιαστικιά του Ιαν Φλέμινγκ.

Τρόπον τινά τυχαία βρήκε και ο Τσαρλς Γκουντγίαρ τα τρομερά λάστιχα Vulcan (εξ ου και τα βουλκανιζατέρ). Αν και πάλευε χρόνια για ένα λάστιχο αντοχής και σχετικά ελαφρύ, το βρήκε όταν του έπεσε κατά λάθος στο φούρνο καουτσούκ που είχε αναμιχθεί με θειάφι. Ο Γκουντγίαρ διαπίστωσε ότι παραδόξως το καουτσούκ δεν έλιωσε. Ομως να πούμε και ότι στάθηκε άτυχος μέσα στην τύχη του, γιατί είχε συσσωρεύσει πολλά χρέη όσο πειραματιζόταν και ουσιαστικά του συχνά του πήγαιναν φαγητό συγγενείς για να επιβιώσει, ενώ για ένα διάστημα τα χρέη του είχαν γίνει αιτία και να τον κλείσουν φυλακή.

Προσπάθησε να εδραιώσει την πατέντα του, αλλά τα χρέη τον κυνηγούσαν μέχρι το τέλος της ζωής του. Εν συνεχεία τα της ζωής του ωραιοποιήθηκαν κάπως, επειδή εν γένει η υπόλοιπη οικογένεια είχε πολλά χρήματα και πολιτικές διασυνδέσεις, αλλά εκείνος ήταν sui generis, όπως γράφει στο βιβλίο του “Serendipity” ο καθηγητής Χημείας στο Πανεπιστήμιο του Τέξας Ρόιστον Ρόμπερτς.

Η ανακάλυψη της κινίνης

Η κινίνη, που έσωσε αμέτρητες χιλιάδες από την ελονοσία, βρέθηκε κι αυτή τυχαία. Ένας Ινδιάνος στο Περού είχε υψηλό πυρετό και παραληρούσε. Περιπλανώμενος ξεμάκρυνε από το χωριό του, ενώ οι χωριανοί του τον απέφευγαν κιόλας για να μην κολλήσουν, θεωρώντας ότι η νόσος μεταδίδεται από άνθρωπο σε άνθρωπο. Αποδυναμωμένος άρχισε να σέρνεται στο δάσος και βρέθηκε σε ένα μικρό έλος. Καθώς ψηνόταν από τον πυρετό ήπιε από το νερό κι ας ήταν πικρό. Κατάλαβε ότι η πικρίλα οφειλόταν σε ρίζες του δηλητηριώδους φυτού, όμως δεν άντεχε άλλο χωρίς νερό.

Παραδόξως δεν πέθανε από το τοξικό φυτό και μάλιστα γύρισε μια μέρα μετά στο χωριό του σε πολύ καλή κατάσταση. Το νέο διαδόθηκε και η κινίνη έγινε το φάρμακο του αιώνα. Πολλοί πιστεύουν ότι οι Βρετανοί μάλιστα κυριάρχησαν εύκολα στην Ινδία επειδή τους άρεσε να πίνουν τζιν & τόνικ που είχε κινίνη, ενώ αυτό το ποτό δεν άρεσε καθόλου στους Ινδούς. Τα βρετανικά στρατεύματα είχαν πολύ λιγότερες απώλειες από ελονοσία.

Παρεμπιπτόντως, να προσθέσουμε ότι στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο πολλοί Αμερικανοί αρρώστησαν από ελονοσία, επειδή οι Ιάπωνες προπαγάνδιζαν ότι το φάρμακο κατά της αρρώστιας θα τους έκανε κίτρινους στο δέρμα και θα τους προκαλούσε σεξουαλική ανικανότητα. Το πρώτο αλήθευε, αλλά οι Αμερικανοί πίστεψαν και το δεύτερο.

Το αντίδοτο στην ευλογιά

Ο Εδουάρδος Τζένερ βρήκε το εμβόλιο για την ευλογιά επειδή όταν έγινε γιατρός, θυμήθηκε μια 19χρονη αγρότισσα που του είχε πει, όταν ήταν πιτσιρικάς, ότι εκείνη δεν θα κολλούσε ποτέ ευλογιά, επειδή άρμεγε αγελάδες. Πρόσεξε και στο νοσοκομείο ότι δεν είχε πολλούς ασθενείς που να ήταν κτηνοτρόφοι και ότι ενώ κάποιες νοσηλεύτριες που φρόντιζαν ασθενείς με ευλογιά κολλούσαν, δεν είχε κολλήσει καμία νοσηλεύτρια που είχε ζήσει σε αγρόκτημα με αγελάδες. Θα έκανε αυτή την παρατήρηση αν δεν είχε τύχει να του πει εκείνη την κουβέντα η νεαρή αγρότισσα πριν από χρόνια;

Να προσθέσουμε όμως και μια ακόμη παράμετρο που αποδυναμώνει το τυχαίο του πράγματος: πριν από τον Τζένερ ένας Κωνσταντινουπολίτης γιατρός ήδη εφάρμοζε τον εμβολιασμό με επιτυχία, 70 χρόνια προτού τον καθιερώσει ο Τζένερ. Ο γιατρός λεγόταν Εμμανουήλ Τιμόνης και κατήγετο από την Χίο, αλλά είχε γίνει γίνει διάσημος και ήταν γιατρός του Σουλτάνου στην Υψηλή Πύλη. Επίσης τον εφάρμοζε και άλλος Έλληνας γιατρός, ο Κεφαλλονίτης Ιάκωβος Πυλαρινός, ήδη από το 1715 που ήταν και γιατρός αρχόντων στη Σερβία και ο οποίος έκανε και σχετική δημοσίευση στα λατινικά στην επιθεώρηση Philosophical Transactions of the Royal Society.

Η τύχη έπαιξε το ρόλο της και με την πενικιλίνη. Ο Φλέμινγκ έψαχνε φάρμακα για τις λοιμώξεις από μικρόβια και μια μέρα πρόσεξε ότι όταν έπεσε ένα δάκρυ από τα μάτια του στο αντιδραστήριο, προκάλεσε ένα κενό στον ‘πληθυσμό” της αποικίας των μικροβίων. Αυτό δεν ήταν σπουδαίο, επειδή η λυσοζύμη των δακρύων σκοτώνει αδύναμα μικρόβια, είχε όμως την σημασία του.

Από τη μούχλα στην πενικιλίνη

Έξι χρόνια αργότερα ο Φλέμινγκ, επιστρέφοντας από διακοπές, πρόσεξε ότι σε μια από τις πέντε καλλιέργειας σταφυλόκοκκοι που είχε στο εργαστήριό του, δηλαδή σε ένα από τα πέντε, είχε δημιουργηθεί ένα κενό. Διαπίστωσε ότι είχε αναπτυχθεί μούχλα στο υγρό εργαστήριό του και ίσως είχε πέσει στο δισκίο από το ταβάνι. Οι περισσότεροι συνάδελφοί του πετούσαν τα δισκία σε αυτές τις περιπτώσεις, μια που γη μούχλα χαλούσε το πείραμα και ήταν της γνώμης ότι κάτι φυσικό, όπως η μούχλα, δεν μπορούσε να είναι δραστικό.

Ο Φλέμινγκ όμως ανέλυσε τη συγκεκριμένη μούχλα και βρήκε ότι προήρχετο από το μύκητα πενικίλιουμ, με τη γνωστή εν συνεχεία αξιοποίησή του. Ήταν γνωστό από την αρχαιότητα πάντως ότι το ένα μικρόβιο μπορεί να σκοτώσει το άλλο και ως εκ τούτου εφάρμοζαν παρεμφερείς τεχνικές οι αρχαίοι Ρωμαίοι, με τη μούχλα του ψωμιού, ενώ οι Κινέζοι με τους μύκητες της σόγιας, ειδικά για τις πληγές στρατιωτών.

Το 1903 ένας Γάλλος χημικός, ο Εδουάρδος Βενέδικτος, ανακάλυψε τυχαία το άθραυστο γυαλί. Συγκεκριμένα του έπεσε από τα χέρια ένα φιαλίδιο και έσπασε. Πηγαίνοντας μετά από λίγο να μαζέψει τα σπασμένα γυαλιά, πρόσεξε ότι πολλά από αυτά ήταν συγκολλημένα τρόπον τινά. Στο φιαλίδιο είχε διάλυμα κολλωδίου. Όταν το φιαλίδιο έσπασε και το νερό εξατμίστηκε, το κολλώδιο κράτησε ενωμένα τα σπασμένα γυαλιά.

Ο Ρέντγκεν από την άλλη έζησε μέχρι τα βαθιά του γεράματα μάλλον κατά τύχη, καθώς όταν έκανε πειράματα με τις ακτίνες Χ δεν ήξερε κανείς ότι ήταν καρκινογόνες. Όμως επειδή ήθελε σκοτεινό θάλαμο για να εμφανίζει τις “φωτογραφίες” του σε ειδικό χώρο, γλίτωσε την πολύωρη έκθεσή του σε αυτές.

Το αέριο της μουστάρδας

Ισχύει επίσης το “ουδέν κακόν αμιγές καλού”, καθώς το χημικό όπλο του αερίου μουστάρδας κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, οδήγησε σε φάρμακα που παρέτειναν τη ζωή όσων έπασχαν από λευχαιμία. Συγκεκριμένα, βομβαρδίστηκε ένα “συμμαχικό” πλοίο που μετέφερε αέριο μουστάρδας σε υγρή μορφή και αυτό διέρρευσε στη θάλασσα. Κάποιοι στρατιώτες έπεσαν στο νερό για να επισκευάσουν το πολεμικό πλοίο.

Οι άνδρες αυτοί αρρώστησαν και παρουσίαζαν εξαιρετικά μικρό αριθμό λευκών αιμοσφαιρίων. Τότε οι γιατροί σκέφτηκαν ότι ίσως θα μπορούσε το όπλο που σκότωνε να χρησιμοποιηθεί για όσους έπασχαν από υπερβολικά υψηλό αριθμό λευκών αιμοσφαιρίων. Ήταν όμως επικίνδυνος χημικοθεραπευτικός παράγων και παρότι επιβράδυνε λίγο την επιδείνωση της λευχαιμίας, δεν έσωσε τελικά ζωές.

Είναι πάμπολλες και οι φαρμακευτικές “από σπόντα” ανακαλύψεις, όπως το Viagra που προοριζόταν ως αγγειοδιασταλτικό για τους  καρδιοπαθείς αλλά διαπιστώθηκε ότι σε όσους μετείχαν στις κλινικές έρευνες τόνωσε τη στυτική λειτουργία, ή ένα αντικαταθλιπτικό που βρέθηκε αποτελεσματικό στη διακοπή του καπνίσματος. Επίσης πολλές φορές άλλα ψάχνουμε και άλλα βρίσκουμε, όπως ένας μηχανικός της εταιρείας Raytheon, ο Πέρσι Σπένσερ, ερευνούσε τις χρήσεις του μαγνήτη στα ραντάρ, αλλά όταν είδε ότι στη διάρκεια πειραμάτων έλιωσε η σοκολάτα που είχε στην τσέπη του, συνέλαβε την ιδέα του φούρνου μικροκυμάτων.

Οι παρενέργειες μίας ανακάλυψης

Τέλος να προσθέσουμε και την παράμετρο ότι πολλές εφευρέσεις που έγιναν “τυχαία” όχι μόνον δεν ήταν απολύτως τυχαίες, αλλά πολλοί ενεπλάκησαν σε σοβαρότατες διαμάχες διεκδικώντας την αρχική ιδέα. Για παράδειγμα πολλοί θεωρούν ότι η χρήση της αναισθησίας στις επεμβάσεις ήταν ιδέα ενός οδοντίατρου, του Οράτιου Γουέλς, που έτυχε όμως να παρατηρήσει ότι ένας άνδρας που εισέπνεε το αέριο του γέλιου ή υποξείδιο του αζώτου σε μια δημόσια εκδήλωση, δεν ένιωθε κανένα πόνο στο σπασμένο πόδι του.

Όμως η εκδήλωση εκείνη είχε οργανωθεί από άλλον χημικό, τον Γκάρντνερ Κόλτον που ήδη διαφήμιζε την αναισθησία και το παυσίπονο αποτέλεσμα του συγκεκριμένου αερίου. Ο Γουέλς προσπάθησε να πατεντάρει την αναισθησία, όμως φαίνεται πως είχε πλέον και ψυχικά προβλήματα, τα οποία επιδεινώθηκαν μέσα σε ένα χρόνο καθώς απέκτησε εθισμό και στο χλωροφόρμιο. Αυτοκτόνησε τέσσερα χρόνια μετά στη φυλακή, όπου τον έκλεισαν επειδή υπό την επήρεια των αερίων που εισέπνεε, έριξε θειικό οξύ σε δύο ιερόδουλες. Το οξύ προκάλεσε ζημία μόνο στα ρούχα τους.

Όταν πέρασε η επήρεια των αερίων και κατάλαβε τι είχε κάνει, ο Γουέλς ζήτησε από τους φύλακες να ξυριστεί. Οι φύλακες δέχτηκαν να τον πάνε στο σπίτι του για να πάρει ξυράφια, εκείνος εισέπνευσε εκεί το “αέριό του” και αμέσως μετά αυτοκτόνησε. Όμως και στα επόμενα τέσσερα χρόνια πολλές διαμάχες ξέσπασαν για τον αιθέρα, το επόμενο βήμα στην αναισθησία και “βρέθηκαν στα μαχαίρια” χειρουργοί και άλλοι, ειδικοί και μη, για το ποιος πρωτοσκέφτηκε ως αναισθησιογόνο τον αιθέρα.

Από τις μικρές σπίθες η φωτιά

Αν βγάλει κάποιος από το κάδρο τον ανθρώπινο παράγοντα και την ανάγκη της προσωπικής αναγνώρισής του, χιλιάδες άνθρωποι έχουν προβληματιστεί στο πέρασμα των αιώνων πάνω σε ποικίλα θέματα και κανείς δεν θα μάθει ποτέ ποιος έφτιαξε τον πρώτο τροχό ή ποιος πρωτάναψε φωτιά, τυχαία ή μη. Είναι μαθηματικά βέβαιο ότι έρχεται κάποτε η στιγμή, που κάποιος θα “έχει μια ιδέα”, σε ένα δρόμο όμως που έχει στρωθεί σαν αόρατο χαλί από τις σκέψεις και τα πειράματα των προγενεστέρων.

Αμέτρητοι άσημοι επιστήμονες ή και μη ειδικοί προσφέρουν σιωπηρά το φαινομενικά ατελέσφορο λιθαράκι τους στην αναζήτηση λύσεων. Ποιος μπορεί να αρνηθεί ότι η αποτυχία τους δεν οδήγησε στη λύση; Εκείνος που τελικά την βρήκε, απλά είχε ήδη αποκλείσει τις υπόλοιπες μεθόδους χάρη στις ατυχίες ή αποτυχίες των προηγουμένων. Η έμπνευση πάντως ήταν πιο ξεκάθαρη μέχρι και τον περασμένο αιώνα, γιατί μέχρι τότε δεν υπήρχε το διαδίκτυο για να βρίσκεις έτοιμες έρευνες εκατοντάδων χιλιάδων ειδικών.

Μέχρι τότε κάποιος έπρεπε να διαβάζει χιλιάδες χειρόγραφα –και μάλιστα μέχρι το 300 μ.Χ. σε παπύρους στα ελληνικά και από τότε μέχρι και το 1800 στα λατινικά– για να ξέρει τι είχαν σκεφτεί οι άλλοι πριν από αυτόν. Ο δε Αρχιμήδης δεν είχε τρόπο να διαβάσει τίποτα όταν είπε το 270 π.Χ. το “εύρηκα” καθώς ουδείς γνώριζε το παραμικρό περί ειδικού βάρους. Και παρότι αμφισβητείται ότι του ήρθε η ιδέα μέσα στο λουτρό, υποτίθεται τυχαία από το εκτόπισμα του σώματός του και το συνειρμό για το “ειδικό βάρος” των μετάλλων, το “εύρηκα” είναι η λαμπερή στιγμή που κάποιος φωτίζει τη ζωή του και συχνά, τη ζωή όλων μας, με μια έμπνευση που κανείς άλλος δεν είχε μέχρι τότε.