Το ναυάγιο των ελληνικών ΜΜΕ στην περίπτωση της Πύλου

Ο τρόπος που παρουσιάστηκε το ναυάγιο της Πύλου από τα ελληνικά ΜΜΕ και ιδιαίτερα από τα συστημικά τηλεοπτικά κανάλια ανέδειξε την επιφανειακή προσέγγιση του θέματος του ναυαγίου και συνολικά του μεταναστευτικού ζητήματος από αυτά. Οι αντιπαραθέσεις που προκαλεί το ζήτημα αυτό στην ελληνική κοινωνία, είναι αποτέλεσμα ελλιπούς ενημέρωσης του κοινού, το οποίο δεν έχει τύχει μίας ενδελεχούς και διεπιστημονικής προσέγγισης και παρουσίασης, με αποτέλεσμα να γίνεται έρμαιο παραπληροφόρησης και προκαταλήψεων, ιδιαίτερα σε μία προεκλογική περίοδο που το συμβάν έτυχε μικροπολιτικής εκμετάλλευσης από όλα τα κόμματα.

Εκφέρθηκαν ανυπόστατοι ισχυρισμοί από κυβερνητικά στελέχη, ηθελημένα ή αθέλητα περί του εύρους των εγχώριων υδάτων ή των ορίων έρευνας και διάσωσης στα οποία έχει αρμοδιότητα η Ελλάδα, των προδιαγραφών του δουλεμπορικού σκάφους, των συνθηκών που υπήρχαν σε αυτό και άλλων περιττών λεπτομερειών, που κατά την γνώμη μου το μόνο που προσέφεραν στο κοινό ήταν ένας “πληθωρισμός” πληροφοριών, χωρίς να υπάρχει μια παράπλευρη εις βάθος δημοσιογραφική έρευνα των αιτιών, αλλά και των κοινωνικοοικονομικών επιπτώσεων του μεταναστευτικού ζητήματος.

Επίσης θεωρήθηκε το ελληνικό Λιμενικό a priori ανεύθυνο από τα περισσότερα τηλεοπτικά κανάλια, τα οποία δεν παρουσίασαν τα ρεπορτάζ ξένων έγκριτων ειδησεογραφικών οργανισμών για φερόμενες ευθύνες του ή ακόμα περισσότερο την καταδικαστική για την Ελλάδα και το Λιμενικό Σώμα παλαιότερη υπόθεση του Φαρμακονησίου από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.

Η τεχνική “whataboutism” (χρήση ισοδύναμων συμψηφισμού) χρησιμοποιήθηκε κατά κόρο από τα ελληνικά ΜΜΕ για να απαξιώσουν τις πληροφορίες ξένων έγκριτων δημοσιογραφικών οργανισμών για το ναυάγιο και τις ενδεχόμενες ευθύνες του Λιμενικού, επικαλούμενα τις ομολογουμένως παραποιημένες ειδήσεις που διοχετεύσαν οι τελευταίοι, όπως της υπόθεσης της “μικρής Μαρίας” στο Δέλτα του Έβρου.

Αλλά, ακόμα σημαντικότερο είναι κατά την γνώμη μου να παρατηρήσουμε την πλαισίωση της συγκεκριμένης είδησης από τα ελληνικά μέσα μαζικής ενημέρωσης, υπό το πρίσμα μίας τεχνοκρατικής μιντιακής προσέγγισης. Η πλαισίωση μπορεί με τεχνάσματα είτε να αποπροσανατολίσει το κοινό από την ουσία του είδησης, είτε να το βοηθήσει να κατανοήσει σε βάθος τις προεκτάσεις μίας είδησης μέσα από αντιπαράθεση ορθολογικών επιχειρημάτων, που έχει αποτέλεσμα να επαυξάνεται η δυνατότητα του σκέπτεσθαι και του κρίνειν.

Η θεωρία της πλαισίωσης 

Η θεωρία της πλαισίωσης μιας είδησης σύμφωνα με τον Αμερικανό καθηγητή Επικοινωνίας Robert Entman, συνίσταται στην επιλογή ορισμένων πτυχών μιας αντιλαμβανόμενης πραγματικότητας με σκοπό να παρουσιαστούν και να τονιστούν ιδιαίτερα, ώστε αυτές να προωθήσουν ένα συγκεκριμένο ορισμό, μια αιτιώδη ερμηνεία, ένα αξιολογικό χαρακτηρισμό και χειρισμό ενός ζητήματος και να καταστούν κυρίαρχες και αξιομνημόνευτες από το κοινό.

Η διαδικασία της πλαισίωσης λειτουργεί σε τέσσερα επίπεδα της επικοινωνίας: Το πρώτο είναι το επίπεδο αυτού που μεταδίδει το μήνυμα στον δημοσιογράφου, ο οποίος συνειδητά ή ασυνείδητα μέσω πλαισίων εκφέρει αξιολογικές κρίσεις, το δεύτερο του κειμένου το οποίο περιέχει πλαίσια, στα οποία η παρουσία ή απουσία λέξεων κλειδιά και στερεοτυπικών εκφράσεων και εικόνων διαμορφώνει αντιλήψεις και ενδυναμώνει κρίσεις, το τρίτο επίπεδο είναι αυτό του δέκτη δηλαδή του κοινού του οποίου η σκέψη μπορεί να διαμορφωθεί ή και όχι από τη πλαισίωση των πρώτων δύο επιπέδων και τελευταίο στάδιο η διαμόρφωσης συνολικά της ενημερωτικής κουλτούρας τοι κοινού.

Η σημασία της τοποθέτησης των δελτίων ειδήσεων σε συγκεκριμένα εμπορικά και ελκυστικά για το κοινό πλαίσια παρουσίασης, αποτελεί μια αναγκαιότητα για τις τηλεοπτικές επιχειρήσεις και είναι αποτέλεσμα της δημιουργίας τηλεθεατών-καταναλωτών. Οι τάσεις στη μετανεωτερική εποχή της ενημέρωσης οδηγούν στη δημιουργία του υβριδίου της ενημερω-διασκέδασης.
Στο επίπεδο της ενημέρωσης τα πλαίσια στα οποία τοποθετείται μια είδηση είναι εξηγητικά σύνολα, τα οποία νοηματοδοτούν και καθορίζουν τη βαρύτητα ενός ζητήματος, ενώ η πλαισίωση καθορίζει το περιβάλλον που δραστηριοποιούνται οι δημοσιογράφοι, αλλά και σε μεγάλο βαθμό το κοινό “δέκτη” το οποίο βασίζεται στην ενημέρωση που παρέχουν οι πρώτοι. Η διαδικασία της πλαισίωσης μίας είδησης, δηλαδή μιας πληροφορίας που είναι επίκαιρη, χωρίζεται σε τρία διακριτά στάδια:

• Τη δόμηση της πλαισίωσης όπου συμμετέχουν και εμπλέκονται εσωτερικοί παράγοντες της βιομηχανίας ενημέρωσης όπως δημοσιογράφοι και επιχειρηματικοί οργανισμοί μέσων μαζικής ενημέρωσης, αλλά και εξωτερικοί (πολιτικές και οικονομικές ελίτ), όπου μεταξύ τους υπάρχει διαρκής αλληλεπίδραση.
• Την τοποθέτηση της πλαισίωσης στις ενημερωτικές εκπομπές όπου υπάρχει η διάδραση μεταξύ των πλαισίων και των ατομικοτήτων που ανέφερα παραπάνω, όπου επηρεάζουν την κατανόηση ερμηνεία και αξιολόγηση των ειδήσεων.
• Την επίδραση της πλαισίωσης της είδησης σε ατομικό και κοινωνικό επίπεδο, όπου στο πρώτο διαμορφώνεται η στάση και η συμπεριφορά, ενώ στο δεύτερο έχει σαν αποτέλεσμα την κοινωνική πολιτικοποίηση και τη συλλογική δράση.

Το περιτύλιγμα 

Μία είδηση μπορεί να αποτυπωθεί εντός δύο ειδών πλαίσια. Το πρώτο το οποίο ορίζεται ως θεματικό τοποθετεί ένα συγκεκριμένο ζήτημα που απασχολεί την επικαιρότητα σε ένα ευρύτερο περιβάλλον με ποίκιλες διαστάσεις και εξηγήσεις. Το δεύτερο ορίζεται ως περιπτωσιολογικό και παρουσιάζει το ζήτημα μονοδιάστατα χωρίς επιμέρους προεκτάσεις. Η επικράτηση της περιπτωσιολογικής πλαισίωσης σε γεγονότα με κοινωνικό αντίκτυπο, όπως αυτό του ναυαγίου στην Πύλο, έχει αποτέλεσμα την επίρριψη ευθυνών σε άτομα ή ομάδες, όπως πχ οι δουλέμποροι ή ακόμα οι λιμενικοί και η πολιτική ηγεσία αυτών.

Η πλαισίωση αυτή οδηγεί τους πολίτες σε μια κατακερματισμένη κατανόηση των κοινωνικών προβλημάτων, παρουσιάζοντας τα ως μεμονωμένα, αντί ως επαναλαμβανόμενα. Η κοινή γνώμη εθισμένη σε αυτού του είδους την πλαισίωση αδυνατεί να διακρίνει τη σύνδεση μεταξύ του μεταναστευτικού ζητήματος και παραγόντων που οδηγούν στη παράνομη μετανάστευση, όπως η φτώχεια η κλιματική αλλαγή και οι πόλεμοι.

Η πλαισίωση της ευθύνης – είτε προσωπικής ενός πολιτικού προσώπου είτε ομαδική όπως ενός οργανισμού χρησιμοποιείται με τέτοιο τρόπο, ώστε να αποδοθεί η ευθύνη για την αιτία ή τη λύση ενός προβλήματος είτε στην κυβέρνηση είτε στο άτομο ή στον οργανισμό, μη διεισδύοντας βαθύτερα στα αίτια ή τις επιπτώσεις.

Η εικόνα μόνη της

Το περιπτωσιολογικό-επεισοδικό πλαίσιο χρησιμοποιείται στην κάλυψη έκτακτων ειδήσεων όπως αυτό του ναυαγίου και προτιμάται από τους δημοσιογραφικούς οργανισμούς-επιχειρήσεις επειδή προσελκύει το ενδιαφέρον του κοινού, που αυτό μεταφράζεται σε υψηλή τηλεθέαση. Οι τηλεοπτικοί ενημερωτικοί οργανισμοί στην επιχειρηματική τους διάσταση ενδιαφέρονται πρωτίστως για την προσέλκυση του τηλεθεατή – καταναλωτή.

Αυτή η εμπορική διάσταση των μέσων και ειδικά της τηλεόρασης αναγκάζει τους δημοσιογράφους ως εργαζόμενους σε αυτές, να ενδιαφέρονται να προσελκύσουν το τηλεοπτικό-πελατειακό κοινό. Το μέσο της τηλεόρασης έχει ένα συντριπτικά επεισοδικό-περιπτωσιολογικό προσανατολισμό κάλυψης ενός συμβάντος και επικεντρώνεται μονοσήμαντα σε αυτό, αποφεύγοντας μια πολυθεματική επεξήγηση.

Η παρουσίαση μίας είδησης από τους δημοσιογράφους στα τηλεοπτικά μέσα πρέπει να είναι δομημένη με τέτοιο τρόπο ώστε να ελκυστική στο κοινό. Ένας τρόπος για να καταστεί αυτό εφικτό είναι η δραματοποίηση της, με συγκεκριμένες οπτικές τεχνικές, όπως κίνηση κάμερας και αντικειμένων, μουσικής που υποβάλει τον θεατή, ήχων και γραφικών απεικονίσεων ( πχ ο δημοσιογράφος μέσα στο σκηνικό του συμβάντος).

Σκοπός αυτής της δραματοποίησης είναι η είδηση εκτός της ενημερωτικής διάστασης, να αποκτήσει και μια ψυχαγωγική, ώστε η παρουσίαση της να λάβει ενημερω-διασκεδαστικό χαρακτήρα. Παρόλο που η δραματοποίηση μίας είδησης απαγορεύεται από την Γενική Γραμματεία Επικοινωνίας και Ενημέρωσης, 2020, αυτό αποτελεί μια πάγια τακτική στο ελληνικό τηλεοπτικό τοπίο, ειδικότερα στα ιδιωτικά κανάλια.

Συνοψίζοντας παρατηρήσαμε ότι η τηλεοπτική κάλυψη του ναυαγίου επικεντρώθηκε καθαυτό στο συμβάν και σε λεπτομέρειες που δεν προσθέτουν γνώση στο κοινό, αποφεύγοντας αναλύσεις που διεισδύουν στην καρδιά του μεταναστευτικού προβλήματος. Ίσως αυτού του είδους η κάλυψη να είναι επικερδής για τους δημοσιογραφικούς οργανισμούς-επιχειρήσεις, αλλά απέχει παρασάγγας από τον εποικοδομητικό κοινωνικό χαρακτήρα που πρέπει να έχει η ενημέρωση την δημιουργία του σκεπτόμενου πολίτη απαλλαγμένου από προκαταλήψεις, ικανού να κατανοήσει το μεταναστευτικό ζήτημα σε όλες τις διαστάσεις, το οποίο κατά την γνώμη μου θα καταστεί μείζον σε όλες τις δυτικές κοινωνίες, συμπεριλαμβανομένης της ελληνικής.