Πώς ο καύσωνας πολιορκεί τον ανθρώπινο οργανισμό

H Γενική Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας εξέδωσε ενημέρωση προς τους πολίτες προκειμένου να αντιμετωπίσουν τον “Κλέων”. Ο καύσωνας  θα μας “επισκεφτεί” από Τετάρτη και θα διαρκέσει μέχρι και τις αρχές της επόμενης εβδομάδας. Νωρίτερα σήμερα επικαιροποιήθηκε και το αρχικό έκτακτο δελτίο επιδείνωσης καιρού της ΕΜΥ.

Σύμφωνα με την ΕΜΥ οι ημέρες με τον εντονότερο καύσωνα θα είναι η Παρασκευή και το Σάββατο. Οι συμβουλές της Πολιτικής Προστασίας για την προστασία από τον καύσωνα, μεταξύ άλλων, προβλέπουν: άφθονο νερό, ελαφρά γεύματα, χλιαρά και μεγάλη προσοχή στα μωρά και τους ηλικιωμένους (αναλυτικά οι οδηγίες της Πολιτικής Προστασίας και το επικαιροποιημένο Δελτίο της ΕΜΥ εδώ).

Η παρατεταμένη ζέστη, που φέρνει ο καύσωνας προκαλεί από ηλίαση και θερμική εξάντληση μέχρι θερμοπληξία. Μόνον το τρίτο πρόβλημα είναι κατά κανόνα απειλητικό για τη ζωή, όμως ούτε τα πρώτα δύο είναι αμελητέα, καθώς και η ηλίαση αποτελεί μερικές φορές πρώτο στάδιο θερμοπληξίας, η δε επιδείνωση μπορεί να είναι ραγδαία. Και στις τρεις περιπτώσεις, ανάλογα με τη σοβαρότητα, τα συμπτώματα κυμαίνονται από λίγο πονοκέφαλο και πυρετό ή ναυτία, μέχρι εκδήλωση παραισθήσεων και κώμα που μπορεί να καταλήξει σε θάνατο. Γι’ αυτό, και στις τρεις βαθμίδες, πρέπει να χορηγούνται άμεσα πρώτες βοήθειες.

Είναι, παράλληλα, χρήσιμο να ξέρουμε τι ακριβώς προκαλεί στα όργανα του σώματός μας η υψηλή εξωτερική θερμοκρασία και ποιες είναι οι άμυνές του ή τα πιθανόν ευάλωτα σημεία του. Όπως ίσως πολλοί γνωρίζουν, όταν το σώμα αντιμετωπίζει διαρκή ζέστη, έχει έναν “θερμοστάτη” που σε συνεργασία υποθαλάμου και υποφύσεως, παλεύει να επαναφέρει τη θερμοκρασία των οργάνων σε φυσιολογικά επίπεδα. Όταν δεν λαμβάνεται κανένα μέτρο, όμως, ο μηχανισμός αυτός τελικά απορρυθμίζεται, δηλαδή φτάνει κάποια στιγμή στα όριά του και δεν μπορεί πια να τα βγάλει πέρα. Αποδίδει πάντως στα αρχικά στάδια, ειδικά στους υγιείς ενηλίκους.

Το ανθρώπινο σώμα για να διατηρήσει την θερμοκρασία του σε φυσιολογικά επίπεδα, όταν στο περιβάλλον κυριαρχεί καύσωνας, περιορίζει αρχικά τις καύσεις, καθώς ο εγκέφαλος δίνει την εντολή να περιοριστούν αυτές στο μίνιμουμ. Συγκεκριμένα, η εντολή για περιορισμό των καύσων δίνεται όταν η θερμοκρασία φτάνει τους 38°C και ο περιορισμός αυτός προκαλεί στο άτομο ένα αίσθημα κόπωσης. Παράλληλα ο οργανισμός επιδιώκει να αποβάλλει θερμότητας με την εφίδρωση και την αγγειοδιαστολή, ενώ επιταχύνει και τις αναπνοές.

Ο καύσωνας δοκιμάζει τις άμυνες

Όμως ο καύσωνας πολιορκεί το σώμα μας έντονα. Η παρατεταμένη υψηλή θερμοκρασία, ανεξαρτήτως του αν εκτιθέμεθα στον ήλιο ή όχι, επηρεάζει τις νοητικές λειτουργίες, την αντίληψη και την κρίση. Ο λόγος είναι ότι σε αυτή την περίπτωση μπορεί να “σπάσει” το φράγμα που έχει ως άμυνα ο οργανισμός μας για να προστατεύει τον εγκέφαλο. Η κατάρρευση του φράγματος που προστατεύει δομικά τον εγκέφαλο, έχει ως συνέπεια να αρχίσουν να συσσωρεύονται σε αυτόν πρωτεΐνες και ιόντα που δεν έχουν καμιά δουλειά εκεί. Αυτή η εισβολή προκαλεί φλεγμονές και οξύτατες, έως και ανήκεστες εγκεφαλικές βλάβες.

Πολλοί άνθρωποι έχουν διαπιστώσει ότι τις ζεστές μέρες γίνονται πιο ευέξαπτοι. Το αποδίδουν στο ότι η ζέστη χαλάει τη διάθεσή τους και “έχουν νεύρα”. Όμως, η βλάβη μπορεί να είναι βαθύτερη και αν κάποιος διαπιστώνει ότι ξαφνικά γίνεται πολύ ευερέθιστος στη διάρκεια καύσωνα, πρέπει να απευθυνθεί σε γιατρό ή πάντως να πάρει άμεσα μέτρα: να αναζητήσει δροσιά, να πιει πολλά υγρά, να ξαπλώσει και αν έχει πυρετό, να πάρει αντιπυρετικά. Μπορεί δηλαδή αυτό που θεωρεί “νεύρα” να είναι η πρώτη ένδειξη θερμοπληξίας.

Στη θερμοπληξία τα αντιπυρετικά δεν αποδίδουν πάντα και γι’ αυτό, μεταξύ πολλών άλλων λόγων, είναι απαραίτητη η συνδρομή γιατρού. Όσον αφορά το περίπλοκο όργανο του εγκεφάλου μας, πλήττεται καίρια με πολλούς τρόπους όπως δείχνουν οι επιδημιολογικές μελέτες. Έχει διαπιστωθεί ότι σε μέρες με διαρκή ζέστη, γίνονται περισσότερες εισαγωγές στα νοσοκομεία για κατάχρηση ουσιών και για ψυχιατρικές διαταραχές. ενώ καταγράφονται και περισσότερες αυτοκτονίες. Παρεμπιπτόντως, να αναφέρουμε πάντως ότι συχνά η αλλαγή συμπεριφοράς προς το οξύθυμο, μπορεί να οφείλεται και σε απορρύθμιση του θυρεοειδούς.

Τα παιδιά στον καύσωνα

Ο λόγος που τα παιδιά είναι ευάλωτα και στην ηλίαση αλλά και στην θερμοπληξία, είναι ότι διαθέτουν συνολικά μικρό όγκο, οπότε αυτό αυξάνει δυσανάλογα την απορρόφηση της θερμότητας από το περιβάλλον. Παράλληλα δεν έχει αναπτυχθεί πλήρως ο θερμορυθμιστικός μηχανισμός στον εγκέφαλό τους. Επίσης, στον παιδικό οργανισμό ο όγκος του αίματος είναι αναλογικά προς το σώμα μικρότερος απ’ ό,τι στο σώμα των ενηλίκων.

Το “λίγο” αίμα συμβάλλει κι αυτό στη συσσώρευση θερμότητας στο σώμα γιατί δεν αποβάλλεται επαρκώς η θερμότητα. Τέλος, τα παιδάκια ιδρώνουν λιγότερο από τους ενηλίκους, και ο ιδρώτας είναι ζωτικός παράγοντας για την αποτροπή της θερμοπληξίας. Μάλιστα τα νήπια και ειδικά τα βρέφη μπορεί να πεθάνουν από θερμοπληξία μέσα σε 2-3 ώρες αν π.χ. τα ξεχάσει κάποιος στο ΙΧ χωρίς κλιματισμό. Η άπνοια και η υψηλή υγρασία (πάνω από 70%) παρεμποδίζουν την εξάτμιση του ιδρώτα, η οποία είναι υπεύθυνη για την πτώση της θερμοκρασίας στο δέρμα και στο σώμα ακόμα και στων ενηλίκων.

Η απώλεια υγρών

Όταν κοπιάζει κάποιος σε περίοδο καύσωνα ή πίνει αλκοόλ (που αφυδατώνει καθαυτό), για κάθε λίτρο νερού που χάνει, η θερμοκρασία του ανθρώπινου σώματός του αυξάνεται, οι καρδιακός ρυθμός επιταχύνεται κατά 8 παλμούς το λεπτό και η απόδοση της καρδιάς μειώνεται. Για να υπάρχει ένα μέτρο σύγκρισης, να αναφέρουμε ότι ο άνθρωπος κάτω από κανονικές συνθήκες χάνει περίπου μισό λίτρο με τον ιδρώτα του στην διάρκεια ενός 24ώρου. Αν εργάζεται σε οικοδομή ή είναι διανομέας στους δρόμους το καλοκαίρι, μπορεί να χάσει και δέκα λίτρα. Αυτά τα υγρά πρέπει να αναπληρώνονται.

Συχνά το νερό δεν αρκεί, γιατί με τον ιδρώτα ο άνθρωπος χάνει και πολλά άλατα και ιχνοστοιχεία μετάλλων. Οπότε πολλοί συνιστούν την κατανάλωση ισοτονικών διαλυμάτων, ή αν κάποιος έχει υπόταση, να πιει ένα λίτρο νερό με διαλυμένη μια κουταλιά αλατιού –να το πίνει σταδιακά. Αν το άτομο τρώει σαλάτες και φρούτα, ακόμα καλύτερα. Ομως το τελευταίο είναι καλό κυρίως ως πρόληψη. Όταν η θερμική εξάντληση έχει εδραιωθεί και το άτομο κινδυνεύει πλέον από θερμοπληξία, χρειάζεται πιο δραστικές λύσεις.

Οι γυναίκες διαθέτουν περισσότερους ιδρωτοποιούς αδένες από τους άνδρες, αλλά οι αδένες των ανδρών είναι πιο ενεργοί. Άνδρες και γυναίκες μπορούν να χάνουν πάνω από ένα λίτρο ιδρώτα την ημέρα χωρίς αυτό να απειλεί την υγεία τους. Όμως στον καύσωνα χάνονται πολύ περισσότερα λίτρα και ο οργανισμός “γονατίζει”.

Το υδραυλικό μας σύστημα

Η δουλειά του “θερμοστάτη” μας στον υποθάλαμο είναι η εξής: μόλις αντιλαμβάνεται μεγάλες εξωτερικές αλλαγές στη θερμοκρασία, παίρνει μέτρα για να διατηρήσει τη θερμοκρασία των οργάνων μας σε συν – πλην δύο βαθμούς περί τους 37°C. Η πρώτη εντολή, όπως αναφέρεται, είναι να μειωθούν οι μη απαραίτητες καύσεις και η δεύτερη είναι να διασταλούν τα επιφανειακά αγγεία. Με τη διαστολή αυξάνεται η ποσότητα αίματος που κυκλοφορεί στο δέρμα, οπότε αποβάλλεται περισσότερη θερμότητα. Όμως, για να γίνει αυτό, θα πρέπει ο εξωτερικός αέρας να είναι πιο ψυχρός από του ανθρώπινου σώματος.

Αν έχουμε 40°C πυρετό και έχουμε 40°C βαθμούς εξωτερική θερμοκρασία, το “κόλπο” με την διαστολή των αγγείων για αποβολή της θερμότητας, δεν αποδίδει ιδιαίτερα. Αν η εξωτερική θερμοκρασία είναι στους 40°C και εμείς έχουμε 38°C πυρετό, πάλι δεν αποδίδει η προσπάθεια με τα αγγεία. Τότε επιστρατεύονται οι ιδρωτοποιοί αδένες, ώστε με την εξάτμιση του ιδρώτα να δροσιστεί το ανθρώπινο σώμα. Ο λόγος είναι ότι για να εξατμιστεί ο υγρός ιδρώτας, ο οργανισμός μας “καταναλώνει” θερμική ενέργεια από το σώμα μας.

Όμως αυτό το, τρόπον τινά, υδραυλικό σύστημα δεν είναι παντοδύναμο. Τα υγρά που χάνονται πρέπει να αναπληρώνονται άμεσα. Αν κάποιος πιει νερό όταν πλέον διψάει, τότε η αφυδάτωση έχει ήδη αρχίσει. Μάλιστα μπορεί η κατάσταση να έχει εξελιχθεί ραγδαία και το άτομο να μην αισθάνεται καν δίψα παρότι ήδη πάσχει από βαριά αφυδάτωση. Σε αυτή την περίπτωση σταματά και ο σωτήριος μηχανισμός της εφίδρωσης. Τότε παύει να αποδίδει και η διαστολή των επιφανειακών αγγείων και η παύση της εφίδρωσης προκαλεί συχνά ανήκεστο βλάβη σε πολλά όργανα, του εγκεφάλου περιλαμβανομένου.

Από τον καύσωνα “ζορίζονται” και οι πνεύμονες, γιατί η αναπνοή γίνεται πιο δύσκολη. Ταυτόχρονα λόγω της ζέστης και της άπνοιας συσσωρεύονται κοντά στην επιφάνεια της γης, δηλαδή στον αέρα που αναπνέουμε, περισσότερα σωματίδια που προκαλούν βλάβες στους πνεύμονες. Πολλοί ρύποι μάλιστα  αρχίζουν λόγω της ζέστης να μετέχουν και σε χημικές αντιδράσεις με την ηλιακή ακτινοβολία. Σύμφωνα με έρευνα του 2008, για κάθε έναν βαθμό ανόδου της θερμοκρασίας, πεθαίνουν ουσιαστικά από τους ρύπους 22.000 άνθρωποι στον κόσμο.

Ποιοι κινδυνεύουν περισσότερο

Τα συμπτώματα της ηλίασης είναι πυρετός 38-39 βαθμών, ναυτία, ζαλάδα, πονοκέφαλος, και σε προχωρημένα στάδια, είναι ίδια με της θερμικής εξάντλησης, δηλαδή προστίθεται η υπόταση, οι κράμπες, τα μουδιάσματα, η ταχύπνοια, αλλά εν συνεχεία και της θερμοπληξίας, όπως η σύγχυση, η ταραχή, οι οπτικές διαταραχές, η ερυθρότητα του δέρματος, η μειωμένη ούρηση και με σκούρα ούρα, οι διαταραχές στην ομιλία, η ευερεθιστότητα, το παραλήρημα, οι επιληπτικές κρίσεις ή σπασμοί και τελικά το κώμα.

Ομάδες υψηλού κινδύνου είναι παιδιά και ηλικιωμένοι, αλλά και ασθενείς με χρόνιες παθήσεις όπως με διαβήτη ή κάποια καρδιακή ή πνευμονική νόσο. Επίσης όσοι είναι ήδη αφυδατωμένοι (για παράδειγμα λόγω γαστρεντερίτιδας) καθώς και όσοι είναι εκτεθειμένοι στη ζέστη για μεγάλα χρονικά διαστήματα όπως στρατιωτικοί, πυροσβέστες, αθλητές, ορειβάτες, αγρότες, ταχυδιανομείς και εργάτες. Τα εφαρμοστά ρούχα επιδεινώνουν το πρόβλημα. Επίσης το επιδεινώνουν κάποιες φαρμακευτικές ή χημικές ουσίες που μπορεί κάποιος να λαμβάνει: τα διουρητικά (επειδή αυξάνουν την απώλεια υγρών και ρίχνουν την πίεση), τα αντισταμινικά, οι β-αποκλειστές (για καρδιακές παθήσεις), τα αντιψυχωσικά και τα ναρκωτικά, όπως οι αμφεταμίνες και το ecstasy.

Ο καύσωνας επηρεάζει και την καρδιά, καθώς η διαστολή των αγγείων που που “επιστρατεύθηκε” για να πέσει η θερμοκρασία το σώμα, προκαλεί υπόταση. Το άτομο μπορεί να νιώσει ζαλάδα. Αν η πίεση πέσει απότομα και πολύ, κινδυνεύει η καρδιά. Ο λόγος είναι ότι ο εγκέφαλος για να αντιμετωπίσει τον καύσωνα δίνει την εντολή για αγγειοδιαστολή και αύξηση των παλμών και για αποστολή αίματος φυσικά σε όλο το σώμα. Όμως για να το διεκπεραιώσει αυτό η καρδιά μας, πρέπει να δουλέψει πιο σκληρά. Οι ειδικοί εκτιμούν ότι όσο ανεβαίνει η θερμοκρασία στον πλανήτη, θα αυξάνεται και η θνητότητα από όλα τα αίτια και κυρίως από καρδιαγγειακά.

Να υπενθυμίσουμε τέλος ότι η ηλιακή ακτινοβολία είναι ακόμα πιο επικίνδυνη για καρκινογένεση σε περιόδους καύσωνα, επειδή τότε προκαλούνται πιο εύκολα εγκαύματα. Αν κάποιος εκτίθεται διαρκώς στον ήλιο, τα κύτταρά του δέρματος δυσκολεύονται από ένα σημείο και πέρα να αναπαραχθούν φυσιολογικά, και δυστυχώς πλέον επηρεάζεται το DNA τους. Τότε μπορεί να αρχίσει η αναπαραγωγή “λάθος” κυττάρων, δηλαδή καρκινικών. Υπάρχει παράλληλα και η καρκινογένεση που προκαλείται χωρίς εγκαύματα, καθώς η ηλιακή ακτινοβολία επηρεάζει το DNA σε ελιές που έχουμε στο σώμα μας.