Πώς “νίκησαν” τον κορωνοϊό οι ιθαγενείς του Μεξικό

Με όπλο την πολιτισμική τους παράδοση και τα έθιμά τους, οι Ζαποτέκοι, ιθαγενείς του Μεξικό, δίνουν τη μάχη τους απέναντι στην πανδημία. Η συνταγή τους είναι απλή και δοκιμασμένη: συνεργασία, αυτάρκεια και απομόνωση. Και φαίνεται να είναι πετυχημένη, αφού η χώρα μετρά συνολικά πάνω από μισό εκατομμύριο κρούσματα, όμως τα χωριά των ιθαγενών παραμένουν σε μεγάλο βαθμό προστατευμένα από τις ζώνες εξάπλωσης του ιού.

Στις μικρές τους κοινωνίες στην Οαχάκα, οι Ζαποτέκοι έχουν μάθει εδώ και αιώνες να λειτουργούν με πνεύμα συνεργασίας και αλληλεγγύης, δεδομένου ότι έτσι κι αλλιώς είναι “ξεχασμένοι” από την κεντρική κυβέρνηση. Κάθε μέλος της κοινότητας εργάζεται από νεαρή ηλικία, συμμετέχοντας σε ομάδες που αναλαμβάνουν διάφορες εργασίες που αφορούν στις υποδομές της κοινότητας.

Από τις μικρές αγγαρείες ως τις πιο δύσκολες δουλειές, ολόκληρες οικογένειες μαζί με τους φίλους τους συνεργάζονται για τις φέρουν εις πέρας όσο καλύτερα μπορούν, χωρίς να έρχονται σε επαφή με την ευρύτερη κοινωνία του Μεξικό. Κάθε οικογένεια βοηθάει την άλλη, προσφέροντας φαγητό, νερό, καθώς και… μάσκες, στο πλαίσιο μιας αδιάκοπης κοινοκτημοσύνης. Μπορεί να μην είναι πλούσιοι και η πρόσβαση στα καταστήματα να μην είναι εφικτή, αλλά στα χωριά των Ζαποτέκων εξασφαλίζεται ότι δεν πεινάει κανείς.

Φροντίζουν μόνοι τους για την τροφή τους, έχοντας τις δικές τους καλλιέργειες, τα λεγόμενα “milpa”, προσπαθώντας να έχουν όσο το δυνατό μεγαλύτερη διατροφική αυτάρκεια. Η βασική τροφή τους είναι το καλαμπόκι. Ως εναλλακτική του κρέατος, συλλέγουν ακρίδες, οι οποίες καταναλώνονται ψητές και είναι ιδιαίτερα πλούσιες σε πρωτεΐνη.

Στις μικρές κοινωνίες των χωριών, που μετρούν μέχρι λίγες χιλιάδες κατοίκους, η καθημερινή κοινωνικοποίηση είναι δεδομένη. Αν και έρχεται σε αντίθεση με τους κανόνες της πολιτείας για την τήρηση των αποστάσεων, οι Ζαποτέκοι προσέχουν να παραμείνουν τα χωριά τους προστατευμένα από τον “έξω κόσμο”. Θεωρούν πιο σημαντικό να μην κάνει ποτέ την εμφάνισή του ο ιός και να μπορούν να δέχονται και να πραγματοποιούν επισκέψεις, να χαιρετούν στο δρόμο ο ένας τον άλλο, να μείνουν πιστοί στην κουλτούρα τους.

Για το λόγο αυτό, οι άνθρωποι των χωριών της Οαχάκα έχουν θέσει σε λειτουργία μια ιδιόμορφη συλλογική “καραντίνα”, έχοντας στήσει οδοφράγματα από πέτρες, αλυσίδες και ξύλα, ώστε να δυσκολέψουν την πρόσβαση προς και από τις κοινότητές τους, που συνήθως εξυπηρετείται από ένα μόνο δρόμο. Αξίζει να σημειωθεί ότι η επιλογή αυτή έγινε με τη συναίνεση των μελών και όχι από κάποιον τοπικό αρχηγό.

Παραμένουν ευάλωτοι

Οι προσπάθειες των ιθαγενών του Μεξικό να αντιμετωπίσουν με το δικό τους τρόπο την πανδημία δεν οφείλεται μόνο στην πολιτισμική τους ιδιαιτερότητα, αλλά είναι απόρροια και της κοινωνικής τους περιθωριοποίησης εδώ και χρόνια. Όντας από τα φτωχότερα στρώματα του πληθυσμού, έχουν περιορισμένη πρόσβαση στις σύγχρονες υπηρεσίες περίθαλψης και νοσηλείας.

Ο πληθυσμός τους μετρά περίπου 12 εκατομμύρια ανθρώπους και αποτελούν το 10% του συνόλου. Οι περισσότεροι εξ αυτών, όμως, ζουν σε κατάσταση φτώχειας και το 27,9% σε κατάσταση ακραίας φτώχειας, σύμφωνα με στοιχεία του γραφείου του ΟΗΕ στο Μεξικό.

Με το lockdown, πολλά παιδιά έπαψαν να έχουν πρόσβαση στα σχολικά γεύματα, ενώ η έλλειψη υποδομών τηλεπικοινωνίας και εξοπλισμού (υπολογιστές, κινητά κ.λπ.) δυσχεραίνει την πρόσβαση των ιθαγενών σε έγκαιρη πληροφόρηση και στις δυνατότητες εκπαίδευσης εξ αποστάσεως.

Στο μεταξύ, η πανδημία έχει επιφέρει σημαντικές απώλειες στο εισόδημα των ιθαγενών, αφού έχουν μειωθεί δραματικά η παραγωγή και η πώληση μικροκατασκευών και αντικειμένων παραδοσιακής τέχνης. Παρομοίως, οι μεγάλες συγκεντρώσεις και εκδηλώσεις που σχετίζονται με τα έθιμά τους (θέρος, ενηλικίωση μελών, θρησκευτικές γιορτές κ.λπ.) έχουν περιοριστεί σημαντικά ή ανασταλεί.

Το τελευταίο είναι στην πραγματικότητα πολύ σοβαρότερη συνέπεια για τις κοινότητες αυτές, καθώς οι εθιμοτυπικές τελετουργίες παίζουν κορυφαίο ρόλο στη διατήρηση της κοινωνικής τους συνοχής και στην προστασία της άυλης κληρονομιάς τους.

Η διττή αντίληψη για τον ιό

Αξίζει μια μικρή αναφορά στον τρόπο που αντιλαμβάνονται την πανδημία οι διάφορες κοινότητες των ιθαγενών στην Οαχάκα. Όπως καταγράφηκε από κλιμάκιο της UNESCO, υπάρχουν δύο θεωρήσεις. Ορισμένοι άνθρωποι φοβούνται αρκετά για το μέλλον, γνωρίζοντας μόνο ότι πρόκειται για μια ασθένεια που πλήττει τους πάντες.

Άλλοι, ωστόσο, θεωρούν ότι η νόσος συνδέεται, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, με την παραμέληση της φύσης από την ανθρωπότητα, με την καταστροφή του περιβάλλοντος και την έλλειψη σεβασμού απέναντι στους φυσικούς πόρους. Μέσα από αυτή τη θεώρηση αποτυπώνεται και η βαθύτερη αντίληψη των ιθαγενών του Μεξικό ότι “είναι ένα με τη Μητέρα Φύση”.

Έτσι, στο βαθμό που οι άνθρωποι έχουν αμελήσει να προστατεύσουν τη φύση, εκείνη αντιδρά, μέσω επιδημιών, “θυμίζοντάς” τους το καθήκον τους. Αυτό βέβαια, δεν σημαίνει ότι δεν προσπαθούν να αντιμετωπίσουν τον COVID-19. Είναι ενδεικτικό ότι, στην Τοτονάκα, οι άνθρωποι της UNESCΟ διαπίστωσαν ότι οι ιθαγενείς συνδυάζουν τις σύγχρονες ιατρικές πρακτικές με τις παραδοσιακές μεθόδους και τα “γιατροσόφια” τους, διαμορφώνοντας το δικό τους –ολιστικό, κατά μία έννοια– “σύστημα υγείας”.