Ψηφιακή γενιά: Πώς τα social media επαναπρογραμματίζουν τα μυαλά των εφήβων

Τα τελευταία χρόνια, οι καμπάνες συναγερμού χτυπούν στους τομείς της ψυχολογίας, της εκπαίδευσης και των νευροεπιστημών. Οι αναφορές για άγχος, κατάθλιψη, αυτοτραυματισμό και αυτοκτονία μεταξύ εφήβων -ειδικά κοριτσιών- έχουν εκτοξευθεί. Ερευνητές όπως ο Jonathan Haidt και η Jean Twenge, οι οποίοι έχουν μελετήσει τις τάσεις ψυχικής υγείας των νέων, επισημαίνουν έναν κεντρικό ένοχο: την άνοδο των μέσων κοινωνικής δικτύωσης.

Ενώ η ψηφιακή συνδεσιμότητα φέρνει αναμφισβήτητα οφέλη, ένα ερώτημα τίθεται ολοένα και περισσότερο: Είναι τα παιδιά καλά; Η απάντηση φαίνεται όλο και περισσότερο να είναι “όχι”. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δεν είναι απλώς ένα εργαλείο. Είναι ένα οικοσύστημα σχεδιασμένο να παρασύρει, να αποσπά την προσοχή, να χειραγωγεί και, όπως υποστηρίζουν πολλοί, να αναδιαμορφώνει επαναπρογραμματίζοντας τον αναπτυσσόμενο εγκέφαλο των νεότερων χρηστών του.

Σε προηγούμενο σημείωμα μου εδώ είχα αναφερθεί στο πώς η ψηφιακή τεχνολογία, το διαδίκτυο, η τεχνητή νοημοσύνη και τα social media, ασκούν αρνητικές πιέσεις όχι μόνο στον κοινωνικό ιστό και στη δημοκρατία, αλλά και στην ίδια την ψυχική συσκευή του ατόμου και τον εγκέφαλό του, με κίνδυνο να του κατακερματίσουν το γνωσιακό περιβάλλον, να περιορίσουν την κριτική και δημιουργική σκέψη, να το χειραγωγήσουν, να του δημιουργήσουν αισθήματα χαμηλής αυτοεκτίμησης και , φυσικά, να του δημιουργήσουν εξάρτηση. Και είχα υποσχεθεί να επιστρέψω με μια πιο αναλυτική ματιά για τις επιπτώσεις των social media στους εφήβους μας, και ειδικά στην ψυχική υγεία τους.

Τα Δεδομένα: Μια Κρίση Ψυχικής Υγείας Εφήβων

Οι αριθμοί σκιαγραφούν μια ανησυχητική εικόνα. Σύμφωνα με τα δεδομένα που συγκέντρωσαν οι Haidt και Twenge (ΗΠΑ):

• Οι νοσηλείες για αυτοτραυματισμό σε κορίτσια προεφηβικής ηλικίας αυξήθηκαν κατά 189% από το 2011.
• Για τα μεγαλύτερα έφηβα κορίτσια, η αύξηση ήταν 62%.
• Τα ποσοστά αυτοκτονιών ακολούθησαν παρόμοια μοτίβα: αυξημένα κατά 151% για τις προέφηβες και 70% για τις εφήβους.

Αυτές οι αλλαγές ξεκίνησαν γύρω στο 2010-2011, συμπίπτοντας σχεδόν ακριβώς με την πανταχού παρούσα υιοθέτηση των smartphone και τη μαζική μετανάστευση των εφήβων σε πλατφόρμες όπως το Instagram, το Snapchat και αργότερα το TikTok. Γιατί αυτό το συγκεκριμένο χρονικό πλαίσιο;

Οι ερευνητές αυτοί υποστηρίζουν ότι σηματοδοτεί μια πολιτισμική και νευρολογική μετατόπιση. Η Γενιά Z (γέννηση περίπου 1997- 2012) έγινε η πρώτη ομάδα που μεγάλωσε εξ ολοκλήρου στη σκιά πλατφορμών κοινωνικής δικτύωσης που καθοδηγούνται από αλγόριθμους, ανταμείβουν την ντοπαμίνη και είναι πάντα ενεργές. Σε αντίθεση με τους Millennials, των οποίων τα εφηβικά χρόνια ήταν σχετικά απαλλαγμένα από αυτές τις δυναμικές, η Γενιά Z εισήλθε στην εφηβεία κατά την εποχή των likes (Μου Αρέσει), των φίλτρων, των ακολούθων και των επιμελημένων ναρκισσιστικά ταυτοτήτων / περσόνων.

Όταν αυτό λανσαρίστηκε στο Facebook το 2009 κανείς δεν έδωσε σημασία, όμως στη πορεία αποτέλεσε μια βόμβα στα θεμέλια της ψυχικής υγείας ειδικά των νέων. Είναι μια φαινομενικά αθώα λειτουργία, που όμως έχει σύνθετες ψυχολογικές επιπτώσεις. Όταν κάποιος κάνει Like σε κάποιον λειτουργεί ως μηχανισμός κοινωνικής αποδοχής που πυροδοτεί μια ντοπαμινική αντίδραση που ενισχύει αισθήματα αποδοχής, σύνδεσης, αυτοεκτίμησης, status, κλπ. Όταν δεν παίρνει Like, το άτομο είναι ευάλωτο σε αισθήματα απόρριψης, ανεπάρκειας, κατωτερότητας , ντροπής, κάτι που οδηγεί σε αρνητική εικόνα του εαυτού, άγχος, κλπ.

Και η Ελλάδα δεν είναι άτρωτη

Αλλά και οι στατιστικές από την Ελλάδα σχετικά με τη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, τον εθισμό και την ψυχική υγεία των νέων, δεν είναι ενθαρρυντικές. Ενδεικτικά:

• Εθισμός στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης σε Έλληνες εφήβους

Μια πανελλαδική έρευνα (ΕΠΙΨΥ, 2022, σε 6.250 μαθητές ηλικίας 11–15 ετών) διαπίστωσε ότι 1 στους 7 Έλληνες εφήβους (13%) αφιερώνει τόσο πολύ χρόνο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης που επηρεάζει αρνητικά την ψυχική του κατάσταση – ιδιαίτερα υψηλότερο για τα κορίτσια (16%) από ό,τι για τα αγόρια (9%). Μεταξύ των 13χρονων και 15χρονων, τα ποσοστά εθισμού ήταν 16%, σε σύγκριση με 6% για τα 11χρονα (ekathimerini, 18/3/23).

• Εθισμός στο TikTok και Ψυχική Υγεία

Μια μελέτη του Πανεπιστημίου Αθηνών το 2025 (δείγμα 340 χρηστών) διαπίστωσε ότι 21% των Ελλήνων χρηστών του TikTok εμπίπτουν στην κατηγορία υψηλού κινδύνου εθισμού. Αυτοί οι χρήστες είχαν κατά μέσο όρο περίπου 2,4 ώρες την ημέρα στα SM, με την ηλικιακή ομάδα 18-19 ετών να υπερβαίνει τις 2,7 ώρες, συχνά εις βάρος του ύπνου (ekathimerini). Μεταξύ αυτής της ομάδας υψηλού κινδύνου: 55,7% εμφάνισε συμπτώματα κατάθλιψης και 31,5% εμφάνισε υπερβολικό άγχος.

• Επιπολασμός Ψυχικής Υγείας μεταξύ των Νέων στην Ελλάδα

Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, περίπου 1 στους 4 Έλληνες ηλικίας 15–19 ετών ζει με κάποια διαταραχή ψυχικής υγείας, ποσοστό υψηλότερο από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο 1 στους 5 (GreekReporter.com). Αυτές οι πληροφορίες δείχνουν ότι η Ελλάδα δεν είναι άτρωτη στην παγκόσμια αύξηση των ανησυχιών για την ψυχική υγεία των νέων που συνδέονται με τη χρήση της ψηφιακής τεχνολογίας.

Τι κάνουν τα social στον εγκέφαλο των εφήβων

Ο ανθρώπινος εγκέφαλος, ιδιαίτερα ο προμετωπιαίος φλοιός, δεν ωριμάζει πλήρως μέχρι την ηλικία των 25 ετών. Κατά την εφηβεία, οι εγκέφαλοι είναι ιδιαίτερα εύπλαστοι, ικανοί να σχηματίζουν νέες συνδέσεις με εξαιρετικούς ρυθμούς, αλλά και ευάλωτοι σε εξωτερικές επιρροές.

Αυτή η περιοχή του εγκεφάλου, που μας βοηθά να επεξεργαστούμε και να κατευθύνουμε την προσοχή μας με βάση τους στόχους μας, είναι το τελευταίο τμήμα του εγκεφάλου που ωριμάζει. Έτσι, είναι πολύ δύσκολο για τους νέους να αντισταθούν σε μηχανισμούς πειθούς, αφού ο εγκέφαλος εξακολουθεί να αναπτύσσεται, όπως επίσης και η αυτογνωσία και η θέληση. Δηλαδή, δεν είναι σε θέση να πουν “φθάνει, έως εδώ” και να αφήσουν κάτω πχ το κινητό τους.

Είναι πλέον σε κατάσταση εξάρτησης και μία από τις ισχυρές συνήθειες / συμπεριφορές που βάζουν στο μυαλό των νέων οι πλατφόρμες είναι η άμεση ικανοποίηση (instant gratification), δηλαδή η γρήγορη ευχαρίστηση, μια παρόρμηση που ξέρουμε ότι δεν συμβαίνει στην πραγματική ζωή. Όπως επίσης ξέρουμε από μελέτες (The marshmallow experiment) ότι αυτή η συμπεριφορά δεν προδικάζει μια επιτυχημένη ζωή όταν γίνουν ενήλικες, αφού η επιτυχία είναι με το μέρος αυτών που επιλέγουν την προσπάθεια, επιμονή, καρτερία και επένδυση σε μακροπρόθεσμα οφέλη, δηλαδή την ικανοποίηση με καθυστέρηση (delayed gratification).

Σύμφωνα με ευρήματα των νευροεπιστημόνων, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης εκμεταλλεύονται βασικά συστήματα του εγκεφάλου, όπως:

• Το κύκλωμα ( σύστημα) ανταμοιβής (ντοπαμίνη), το οποίο ενεργοποιείται από τα “likes” (Μου Αρέσει) και τα σχόλια.
• Τον μηχανισμό κοινωνικής σύγκρισης, ο οποίος ωθεί τους εφήβους να συγκρίνουν τον εαυτό τους δυσμενώς με τις ιδανικές εικόνες.
• Την αμυγδαλή, η οποία επεξεργάζεται τον φόβο και την απειλή και μπορεί να υπερδιεγερθεί από διαδικτυακές συγκρούσεις, κυβερνοεκφοβισμό (cyber bulling) ή αποκλεισμό από την ομάδα.

Και οι συνέπειες είναι μακροπρόθεσμες για την ανάπτυξη των παιδιών, αφού δημιουργούνται μόνιμες αλλαγές στη δομή του εγκεφάλου, αλλαγές που επηρεάζουν πώς αυτά θα σκέπτονται, αισθάνονται και λειτουργούν για ολόκληρη τη ζωή τους!

Η Jean Twenge, στο βιβλίο της iGen, σημειώνει μια σαφή τάση: Οι έφηβοι που περνούν περισσότερο χρόνο σε ψηφιακές συσκευές αναφέρουν χαμηλότερα επίπεδα ευτυχίας και υψηλότερα επίπεδα κατάθλιψης. Κοιμούνται επίσης λιγότερο, ασκούνται λιγότερο και περνούν λιγότερο χρόνο κοντά σε φίλους – δηλαδή, δραστηριότητες που ενισχύουν την ψυχική υγεία.

Η Κρυμμένη Αρχιτεκτονική των Κοινωνικών Δικτύων

Στο ντοκιμαντέρ The Social Dilemma, πρώην στελέχη εταιρειών τεχνολογίας μιλούν για το πώς πλατφόρμες όπως το Instagram, το TikTok και το Snapchat δεν είναι ουδέτερα εργαλεία επικοινωνίας, αλλά έχουν σχεδιαστεί σκόπιμα για να προκαλούν εθισμό.

• Ατελείωτο σκρολάρισμα και Μεταβαλλόμενες Ανταμοιβές

Όπως οι κουλοχέρηδες, η ροή πληροφοριών είναι ατελείωτη στα social media και προσφέρει ισχυρές, διακοπτόμενες, άτακτες, “επιθέσεις” ντοπαμίνης. Οι χρήστες δεν ξέρουν πότε θα δουν κάτι αστείο, σοκαριστικό ή ικανοποιητικό —έτσι συνεχίζουν το σκρολάρισμα.

• “Μου αρέσει” (Like), καρδούλες και σχόλια

Αυτές οι λειτουργίες λειτουργούν ως εξωτερικά συστήματα επιβεβαίωσης. Οι έφηβοι—ειδικά τα κορίτσια—είναι ιδιαίτερα ευαίσθητοι στην αποδοχή από τους συνομηλίκους τους, γεγονός που τους καθιστά ευάλωτους στα διαδικτυακά σχόλια.

• Νίκες, “βραβεία” και σχετικές Ειδοποιήσεις (Snapchat)

Οι νίκες παιχνιδοποιούν τις σχέσεις, ανταμείβοντας την καθημερινή αλληλεπίδραση με emoji και badges. Η απώλεια μιας ημέρας στα social media μπορεί να μοιάζει με κοινωνική ρήξη, δημιουργώντας άγχος και ψυχαναγκαστική συμπεριφορά.

• Αλγοριθμικός Σχεδιασμός (TikTok)

Η σελίδα “Για Εσένα” (For You) του TikTok χρησιμοποιεί Τεχνητή Νοημοσύνη για να μαθαίνει γρήγορα τις προτιμήσεις των χρηστών, προσφέροντας το περιεχόμενο που θέλουν. Η πλατφόρμα είναι εξαιρετικά αποτελεσματική στο να προσελκύει τους χρήστες σε στενούς, συναισθηματικά φορτισμένους κύκλους – πχ, από τα πρότυπα ομορφιάς μέχρι τις θεωρίες συνωμοσίας.

Όπως γράφω και στο σχετικό βιβλίο μου “Σιωπηλός Καινούργιος Κόσμος”, αυτές οι πλατφόρμες δεν αλλάζουν μόνο συνήθειες – αλλά επαναπρογραμματίζουν τα πρότυπα σκέψης. Τα παιδιά και οι έφηβοι, των οποίων οι νευρολογικές οδοί εξακολουθούν να διαμορφώνονται, κινδυνεύουν να εξαρτηθούν από συστήματα που επιβραβεύουν την παρορμητικότητα, το άγχος και την κατάθλιψη.

Από τις Οθόνες στους Δρόμους

Τα Κοινωνικά Δίκτυα Τροφοδοτούν ένα Νέο Κύμα Βίας των Νέων; Ένας άλλος φόβος είναι ότι οι πλατφόρμες ενισχύουν την επιθετικότητα, κλιμακώνουν και μετατρέπουν τις διαδικτυακές διαμάχες σε πραγματικό έγκλημα και ότι ομαλοποιούν τη βία μεταξύ των εφήβων.

Στο βιβλίο του “Μπαλάντα της Σφαίρας” (Ballad of the Bullet, 2020), ο κοινωνιολόγος Forrest Stuart καταγράφει πώς οι νέοι που συνδέονται με συμμορίες στο Σικάγο χρησιμοποιούν βίαια , συγκρουσιακά, μουσικά βίντεο (drill rap) και διαδικτυακές αναρτήσεις για να χτίσουν φήμη, να προκαλέσουν αντιπάλους και, σε ορισμένες περιπτώσεις, να πυροδοτήσουν θανατηφόρες αντιπαραθέσεις.

Σχετικός οργανισμός στην Αγγλία (Youth Endowment Fund ) ανέφερε πρόσφατα ότι το 70% των εφήβων είχε δει βίαιο περιεχόμενο στο διαδίκτυο τον τελευταίο χρόνο και το 64% των νέων που παραδέχτηκαν ότι διέπραξαν βία δήλωσαν ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έπαιξαν ρόλο – είτε κλιμακώνοντας τους καβγάδες είτε ενθαρρύνοντας την οπλοφορία.

Πιθανές Λύσεις και Συστάσεις Ειδικών

Τι μπορεί να γίνει λοιπόν;

1. Καθυστερημένη Πρόσβαση και Περιορισμοί Ηλικίας

Οι ειδικοί συνιστούν να κρατούνται τα παιδιά μακριά από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης τουλάχιστον μέχρι την ηλικία των 16 ετών. Τα σχολεία και οι γονείς θα πρέπει να συνεργαστούν για να επιβάλουν κανόνες που καθυστερούν την κατοχή τηλεφώνου και τη χρήση εφαρμογών όπως οι πιο πάνω.

2. Ηθική Σχεδιασμού και Ανθρώπινη Τεχνολογία

Οργανισμοί όπως το Center for Humane Technology (CHT) υποστηρίζουν οι πλατφόρμες να προχωρήσουν σε:

• Κατάργηση του απεριόριστου σκρολαρίσματος.
• Αφαίρεση εθιστικών ειδοποιήσεων(notifications).
• Εφαρμογή χρονικών ορίων και λειτουργιών “παύσης”.

3. Εκπαίδευση Ψυχικής Υγείας στα Σχολεία

Η διδασκαλία στους εφήβους του τρόπου με τον οποίο τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης επηρεάζουν τον εγκέφαλο, την αυτοεκτίμηση και την προσοχή μπορεί να οικοδομήσει ψηφιακή ανθεκτικότητα.

4. Γονική και Κοινοτική Συμμετοχή

Οι γονείς πρέπει να αποτελέσουν πρότυπο υγιών συνηθειών χρήσης, να δημιουργήσουν ζώνες/ώρες κλπ χωρίς σύνδεση και να μιλήσουν ανοιχτά για τις διαδικτυακές πιέσεις. Τα σχολεία μπορούν να προωθήσουν την κοινωνικοποίηση εκτός σύνδεσης και να ανακτήσουν το διάλειμμα και τις δραστηριότητες μετά το σχολείο για προσωπική επαφή.

Συμπερασματικά: Το Επείγον είναι Τώρα

Η ψυχική υγεία μιας γενιάς δεν είναι μια αφηρημένη ανησυχία, είναι μια επείγουσα κρίση δημόσιας υγείας. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, στην τρέχουσα μορφή τους, λειτουργούν ως ένα μη ελεγχόμενο πείραμα πάνω στην ανάπτυξη των εγκεφάλων. Ενώ μπορεί να είναι δελεαστικό να το θεωρήσουμε απλώς μια φάση τεχνολογικής εξέλιξης, τα δεδομένα υποδηλώνουν βαθύτερες συνέπειες.

Όπως προειδοποιεί ο Haidt, πρέπει να ανεβάσουμε τον πήχη της ευθύνης όταν εμπλέκονται παιδιά. Οι λύσεις δεν είναι απλές, αλλά η αδράνεια δεν αποτελεί επιλογή. Ο ψηφιακός κόσμος έχει αλλάξει την παιδική ηλικία – τώρα πρέπει να αλλάξουμε τον ψηφιακό κόσμο.