Το αποτύπωμα του Κλίματος στην Ιστορία
03/08/2023
Για την κλιματική κρίση, την κλιματική αλλαγή ή ό,τι σχετικό υπάρχει, δεν θα μπορούσα να μιλήσω ως ειδικός. Σε άρθρο του στο SLpress ο Αντώνης Φώσκολος έγραψε πιο αναλυτικά και επιστημονικά για το φαινόμενο της περιοδικής θέρμανσης ή ψύχρανσης του πλανήτη και τις μεταβολές του κλίματος. Ως ιστορικός, όμως, μπορώ να βεβαιώσω ότι οι κλιματικές αυτές διακυμάνσεις είναι συνεχείς είτε σε μεγάλους, δραματικούς ως προς τις συνέπειες κύκλους, είτε σε μικρότερες υποπεριόδους που αποτυπώνονται έντονα στην ιστορία.
Νομίζω ότι δεν χρειάζεται να αναφερθώ στην προϊστορία της γέννησης της ερήμου Σαχάρας. Σε μια εποχή θέρμανσης και αποξήρανσης του βόρειου ημισφαιρίου, όχι πολύ μακρινή από εμάς, υπήρχαν άνθρωποι εκεί όταν συντελέστηκε αυτή η εξέλιξη. Σε πλήθος καταγραφών της πρόσφατης ιστορίας της Κρήτης αναφέρεται η ύπαρξη ενός είδους “παγετώνων” στα βουνά του νησιού ως τις αρχές τουλάχιστον του 20ου αιώνα. Τα ζεστά καλοκαίρια οι αγωγιάτες ανέβαιναν στις σχισμές όπου διατηρείτο ο πάγος, έκοβαν κομμάτια του, τα τύλιγαν με δέρματα και κατέβαζαν με ζώα στα Χανιά και στο Ηράκλειο ως δροσιστική προσθήκη στα αναψυκτικά…
Οι κλιματικές αυτές διακυμάνσεις καταγράφονται συνήθως στην ιστορία ως επισιτιστικές κρίσεις. Η γεωργική παραγωγή υποφέρει από αυτές τόσο σε φάσεις ψύχρανσης όσο και σε αντίστοιχες θέρμανσης. Το αποτέλεσμα είναι χαμένες σοδειές, οι οποίες, σε εποχές επισφαλών γεωργικών πλεονασμάτων, προκαλούν ανείπωτες ανθρώπινες τραγωδίες. Τα ελλείμματα, οι συνακόλουθες αρρώστιες ή οι έντονα επηρεαζόμενες από τον καιρό αυξομειώσεις στον αριθμό των εντόμων, ή το πλήθος των τρωκτικών περιορίζουν την διαθέσιμη για τους ανθρώπους τροφή. Η πείνα και οι συνακόλουθες επιδημίες γίνονται στοιχείο της κοινωνικής ζωής και ο θάνατος έρχεται να εξισορροπήσει την ανατροπή των εύθραυστων όρων επιβίωσης.
Ο τρόπος που αντιδρούν οι άνθρωποι στις κλιματικές κρίσεις διαφέρει φυσικά από εποχή σε εποχή. Αρθρώνεται γύρω από τις πεποιθήσεις και τα πιστεύω των ανθρώπων σε μια παράξενη συγχορδία όπου ο πραγματισμός της επιβίωσης συνυφαίνεται με την μεταφυσική του επερχόμενου τέλους. Πραγματισμός αδυσώπητος, όπως ο φόβος του γενικού θανάτου υπαγορεύει. Η κοινότητα “απαλλάσσεται” από τα πιο “δαπανηρά” μέλη της, ώστε να περισσέψει το αναγκαίο για τους άλλους.
H εποχή της γεροντοκτονίας
Τα πιο δαπανηρά μέλη είναι οι γέροντες, οι ανάπηροι, σωματικά ή πνευματικά. Όσοι δεν παράγουν δηλαδή, ή όσων η επιβίωση κοστίζει απαγορευτικά στην κοινότητα. Το γήρας προσδιορίζεται με μια απλή βιολογική εξίσωση: προσδιορίζεται στην ώρα που οι άνθρωποι χάνουν τα δόντια τους. Δεν πάει με την ηλικία αυτό, εξαρτάται από πλήθος παραγόντων. Όταν όμως τα δόντια χαλάσουν ή πέσουν, τότε το άτομο αρχίζει να “κοστίζει” στην κοινότητα.
Χρειάζεται βρασμένη τροφή, χυλό και αυτό προϋποθέτει κατανάλωση πολύτιμων δημητριακών και καύσιμης ύλης. Ειδεμή, το γνωρίζουμε από την Ανθρωπολογία, κάποιος νεότερος πρέπει να μασήσει την τροφή ώστε να μπορέσει να την καταπιεί ο ανήμπορος. ‘Όταν δεν περισσεύει ούτε η τροφή ούτε τα καύσιμα, ούτε οι νέοι με δόντια, τότε οι “γέροι” εξοβελίζονται από την κοινότητα, διώχνονται από αυτήν και αφήνονται στην τύχη τους, να πεθάνουν.
Πρόκειται για την πρακτική της γεροντοκτονίας, ίχνη της οποίας συναντούμε στην λαογραφία όλων των χωρών, και της δικής μας επίσης. Στην πολυάνθρωπη Ιαπωνία όπου η πρακτική διατηρήθηκε για πολύ καιρό, η όλη πρακτική αποτυπώθηκε στον κινηματογράφο – στην ταινία “Η μπαλάντα του Ναραγιάμα”. Δεν είναι πρόσφατος Έλλην ιατρός, υπουργός και πολιτευτής που είχε πρώτος την ιδέα παρόμοιων μέτρων.
Πραγματισμός και μεταφυσική
Εκτός από τον πραγματισμό υπάρχει και η “μεταφυσική”. Σε πιο πρόσφατα χρόνια σε μια περίοδο ψύχρανσης του κλίματος, την “μικρή περίοδο των παγετώνων” όπως την ονόμασαν, στα τέλη της Αναγέννησης, το κρύο και υγρό κλίμα προκάλεσε κρίση επισιτισμού και τους αντίστοιχους φόβους. Ήταν μια ανάμικτη, ως προς τον τρόπο ζωής και σκέψης των ανθρώπων εποχή. Το ασήμι της Αμερικής, η “οικονομία των ωκεανών” είχε δώσει μια νέα δυναμική στο ευρωπαϊκό εμπόριο και πολύ δειλά και προσεκτικά άνοιγε ο δρόμος προς τον καπιταλισμό. Είχε αρχίσει η συσσώρευση του κεφαλαίου που αργότερα, θα άλλαζε την μορφή του κόσμου.
Σε εκείνη τη συγκυρία, η κλιματική κρίση, η ψύχρανση, και η συνακόλουθη περίοδος ελλείψεων και πείνας συνυφάνθηκε με τον εκκολαπτόμενο καπιταλισμό και αποτέλεσε το πρόσχημα για την διαμόρφωση των κανόνων που αυτός απαιτούσε. Το πρόβλημα ήταν η περιουσία, ο πλούτος που δεν προέρχεται από τη γη. Το κεφάλαιο δεν ήταν δώρο του Θεού. Η γη ήταν. Οι γαιοπρόσοδοι κάθε μορφής ήταν ευλογημένοι, το χρήμα, ειδικά το χρήμα που σωρεύεται και γίνεται κεφάλαιο, περιουσία, οικονομική και κοινωνική ισχύς, δεν ήταν κάτι που προβλεπόταν από τον κόσμο του Θεού.
Ως προς την ονομασία του η λύση βρέθηκε. Το νέο στοιχείο δύναμης ονομάστηκε “τύχη” (fortuna, fortune, και τα παράγωγά του). Δεν ήταν δώρο του Θεού ήταν δώρο της απρόσωπης και άθεης “τύχης”. Η ρύθμιση όμως της σχέσης περιουσίας και Θεού, άφηνε ανοικτό ένα εξίσου σημαντικό ζήτημα: το φύλο των ευνοημένων από την “τύχη”. Το δικαίωμα επί της γης, το δικαίωμα της επικαρπίας επί των αγαθών της ήταν ανδρική υπόθεση.
Σε παλαιότερες εποχές το φέουδο δινόταν με αντάλλαγμα υπηρεσία στην διατήρηση της τάξης του Θεού επί του επίγειου κόσμου. Οι περιουσίες που βασίζονταν στο χρήμα δεν ήταν γη, δεν τις αποκτούσε κανείς ή καμία με αντάλλαγμα υπηρεσίες προς τον Θεό και την τάξη του, και ως εκ τούτου ο κάτοχός τους μπορούσε να είναι είτε άνδρας, είτε γυναίκα. Ετούτο το ζήτημα ανέλαβε να λύσει η κλιματική κρίση της εποχής: ο “μικρός αιώνας των παγετώνων” (εξειδικευμένα στοιχεία από το θαυμάσιο βιβλίο του Brian Fagan, The Little Ice Age. How Climate Made History, 1300-1850).
Η εποχή της γυναικοκτονίας
Το κυνήγι των μαγισσών γνώρισε εξαιρετικές επιδόσεις εκείνα τα χρόνια. Αφορούσε όλες τις γυναίκες, η κάθε μία από αυτές κινδύνευε να κατηγορηθεί για μαγικές ιδιότητες. Την απόδειξη για τις ιδιότητες αυτές τις έδινε η αστάθεια του κλίματος. Οι “μάγισσες” έφταιγαν για τα σταφύλια που δεν ωρίμαζαν από το κρύο, για τα οικόσιτα που πάγωναν τις νύχτες, για τα τρωκτικά που πεινασμένα κατέστρεφαν αποθήκες και φορτία, για τον ήλιο που δεν ζέσταινε, για το στάρι που σάπιζε. Επιλεκτικά, πολλές από αυτές, οδηγήθηκαν στα βασανιστήρια για να ομολογήσουν τις σχέσεις τους με τον Σατανά, ή στην πυρά. Η καχυποψία και η απαξίωση απλώθηκε σε όλο το γυναικείο φύλο. Τελικά, ο καπιταλισμός που τότε ανέτειλε θα ήταν μια ανδρική, κι αυτός, υπόθεση…
Η γυναικοκτονία δεν υπήρξε λιγότερο τραγική πρακτική απ’ ό,τι η γεροντοκτονία. Στην μικρή πόλη του Wissensteig στην Γερμανία στα 1563 μια οξύτατη θεολογική διαμάχη πάνω στο ποιος ρυθμίζει τον καιρό –ο Θεός ή ο Διάβολος– κατέληξε στον εξορκισμό δια της πυράς: Εξήντα τρεις γυναίκες κάηκαν σαν μάγισσες στην φωτιά. Στην Βέρνη, για να αντιμετωπίσουν την κλιματική κρίση, έκαψαν χίλιες περίπου γυναίκες ως μάγισσες ανάμεσα στα 1580 και στα 1620. Είναι αμφίβολο αν ο καιρός βελτιώθηκε μετά από αυτό.
Δυο παρατηρήσεις κλείνοντας: Η πρώτη ίσως παραξενέψει μερικούς. Ο τότε ελληνικός χώρος υπέστη μεν τις επιπτώσεις του κλίματος “γλύτωσε” όμως από τις επιπτώσεις της “πολιτικής” μεταφυσικής της δυτικής Ευρώπης. Εκεί όπου το κλίμα ήταν το άλλοθι για τον προσδιορισμό του φύλου του καπιταλισμού. Η δεύτερη αφορά την εποχή μας. Η κλιματική κρίση γίνεται αφορμή για ένα κράμα πραγματιστικών και μεταφυσικών θέσεων, όχι τελείως καινοφανές –όπως είδαμε– φαινόμενο στην ιστορία.
Ο καπιταλιστικός πραγματισμός επιχειρεί να ξαναβρεί την νιότη του μέσα από αυτήν την κρίση, προκαλώντας μια νέα βιομηχανική επανάσταση. Χώροι (πρώην χώρες) όπως ο δικός μας θα παράγουν “ανανεώσιμες” πηγές ενέργειας, ώστε οι αγορές του κόσμου να αλλάξουν το υλικό τους υπόβαθρο, αγοράζοντας νέα προϊόντα. Καλά κρασά! που έλεγε η γιαγιά μου στο Πωγώνι.
Μια νέα δραματικά καταναλωτική περίοδος έρχεται, είναι προ των πυλών, δεν χρειάζεται να την αναζητήσουν δια του κλιματικού τρόμου. Όπως συνήθως συμβαίνει στην ανθρώπινη ιστορία πρόκειται για τον μεγάλο καταστροφικό πόλεμο που θα ρυθμίσει τα σημερινά αδιέξοδα και θα “επανεκκινήσει” επί των ερειπίων τον κόσμο: ας ελπίσουμε μόνο η επανεκκίνηση να μην ακολουθήσει τις ίδιες καπιταλιστικές πρακτικές και αδιέξοδα.
Εξειδικευμένα στοιχεία από το θαυμάσιο βιβλίο του, Brian Fagan, “The Little Ice Age. How Climate Made History, 1300-1850”
