Η ανάπτυξη ως κοσμική θρησκεία, η κοινωνική πίτα και οι “λύκοι”

Η έννοια της κοινωνικής δικαιοσύνης στη σοσιαλδημοκρατική αντίληψη ήταν πάντα δεμένη με την αντίστοιχη έννοια της ευημερίας, ως μεγέθους μετρήσιμου και συνεπώς ποσοτικού. Η άποψη που επικρατεί στο συλλογικό φαντασιακό των σύγχρονων κοινωνιών της ευημερίας προϋποθέτει την ανάδειξη της οικονομικής ανάπτυξης, η οποία όμως έχει θεμελιώδη πολιτική σημασία.

Είναι γνωστό πως η οικονομική ανάπτυξη αποτελεί το καθολικό ιδεολόγημα της σύγχρονης Δυτικής Κοινωνίας που ενεργοποιεί τη συλλογική βούληση και επιτρέπει την ύπαρξη των προτεραιοτήτων της αναδιανεμητικής δικαιοσύνης, από τη μεριά των κοινωνικών ομάδων που τη συγκροτούν. Υπό μια έννοια η οικονομική ανάπτυξη είχε (και έχει) καταστεί η κοσμική θρησκεία των ανεπτυγμένων βιομηχανικών κοινωνιών: η πηγή της ατομικής κινητοποίησης, η βάση της πολιτικής σταθερότητας, το πεδίο για την επιστράτευση της κοινωνίας προς έναν κοινό σκοπό.

Όπως σημειώνει ο D. Bell η οικονομική ανάπτυξη, υπό μία έννοια, προσφέροντας την υπόσχεση της αφθονίας στους πολίτες, έγινε το «ηθικό αντίβαρο» του πολέμου. Ο προγενέστερος πλούτος είχε αποκτηθεί με διαρπαγή, προσάρτηση, απαλλοτρίωση. Τώρα οι κοινωνίες επιστρατεύονται για μια συντονισμένη εσωτερική προσπάθεια και όχι για πόλεμο εναντίον ενός γειτονικού κράτους. Αυτό επιτυγχάνεται πρωτίστως μέσω της εμπειρικής εικόνας που παρουσιάζουν οι δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες την περίοδο 1945-1975.

Η άνοδος του βιοτικού επιπέδου, υπό την ηγετική καθοδήγηση του κεϋνσιανού υποδείγματος και της σοσιαλδημοκρατικής πολιτικής, υπεδείκνυε ότι η μονιμότητα της αναπτυξιακής διαδικασίας μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο μέσω της ενεργούς και συντονισμένης κυβερνητικής πολιτικής και όχι με την απλή επίκληση των νόμων της απρόσωπης αγοράς. Παράλληλα, στο επίπεδο της ιδεολογίας σηματοδοτείται η αντίληψη ότι η προγραμματισμένη ανάπτυξη υπό την κυβερνητική διεύθυνση είναι ταυτόσημη με τη μεγιστοποίηση των ωφελημάτων που αφορούν κάθε κοινωνική κατηγορία ή ομάδα που συγκροτούν την κοινωνία. Άρα, η ανάπτυξη αποτελεί θετική διαδικασία για όλους.

Πολιτικό γιατροσόφι

Η ανάληψη της οικονομικής πολιτικής από το “Πολιτικόν” την καθιστά ταυτόχρονα και κοινωνική πολιτική. «Η Πολιτεία εγκαλείται να εξασφαλίσει τις προϋποθέσεις για μια συνεχή και αέναη διόγκωση. Επιχειρεί ταυτόχρονα να μεθοδεύσει ολοένα πιο περίπλοκες και αντιφατικές λύσεις στις συγκρούσεις των συμφερόντων, οι οποίες πηγάζουν από ένα ανταγωνιστικό παιχνίδι μοιρασιάς που εμφανίζεται πάντοτε με τη μορφή μηδενικού αθροίσματος».

Κοινωνική δικαιοσύνη και οικονομική ανάπτυξη οδεύουν πλάι-πλάι στην αντίληψη της ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας. Η οικονομική ανάπτυξη γίνεται πολιτικός στόχος. Το “Πολιτικόν” αφοσιώνεται στην εξυπηρέτηση ενός οικονομικού στόχου. Η λύση για όλα τα προβλήματα βρίσκεται στην επίτευξη της οικονομικής ανάπτυξης, η οποία με τον τρόπο αυτό μετατρέπεται σε πολιτικό γιατροσόφι. Το “Πολιτικόν” αναδεικνύεται σε αποδέκτη και εκφραστή οικονομικών αιτημάτων στο όνομα της κοινωνικής δικαιοσύνης.

Όμως, η εμφάνιση του “Πολιτικού” στο προσκήνιο της Ιστορίας με τη μορφή του Κοινωνικού Κράτους και με τις νέες αρμοδιότητες μοιρασιάς δεν μπορεί παρά να γίνει εντός ενός καθορισμένου νομικού πλαισίου, σύμφωνα με το οποίο συγκροτείται το Κράτος ως έκφραση της συλλογικής βούλησης. Το γεγονός αυτό επιβάλλει απαραιτήτως την ύπαρξη κανονιστικών όρων σε κάθε πτυχή της δράσης του.

Κοινωνική πίτα και ατομική ευημερία

Οι όροι αυτοί δεν μπορούν να καθορισθούν με τρόπο ανεξάρτητο, αλλά πάντοτε λαμβάνοντας υπόψη ότι το ήδη θεσπισμένο στα φιλελεύθερα πρότυπα Κράτος Δικαίου ισχύει απαρασάλευτα ως προς τον ορισμό των δυνατών φορέων των οικονομικών δικαιωμάτων. Τα οικονομικά δικαιώματα στο φιλελεύθερο Κράτος Δικαίου, όμως, αναφέρονται πάντοτε στο άτομο, αφήνοντας αμετάβλητη με τον τρόπο αυτό την ατομοκεντρική θέσπιση της κοινωνίας.

Έτσι, όμως, η εμφάνιση του Κοινωνικού Κράτους παρουσιάστηκε ως μια ευκολότερη ευκαιρία για μεγιστοποίηση της ευημερίας κάθε ατόμου, δεδομένου ότι ο φιλελεύθερος ατομικισμός εξακολουθούσε να κυριαρχεί δίχως ουσιαστικά προβλήματα. Με απλά λόγια, ο ερχομός του Κοινωνικού Κράτους δεν δημιούργησε νέες μορφές κοινωνικών αξιώσεων που να υπερβαίνουν την ατομοκεντρική θέσπιση του κοινωνικού. Αξιώσεων, οι οποίες να εγχαράσσονται βαθιά στο κοινωνικό φαντασιακό, αλλά και στο οικονομικό και νομικό σύστημα.

Με άλλα λόγια, δεν δημιουργήθηκε αλλαγή στην ηθική των οικονομικών σχέσεων του καπιταλιστικού συστήματος. Τα άτομα εξακολουθούσαν να αγωνίζονται στην καπιταλιστική αρένα για μεγιστοποίηση της ευημερίας τους. Η μόνη διαφορά είναι ότι τώρα διεκδικούσαν, σχεδόν στο σύνολό τους, κομμάτι από την πίτα που το Κοινωνικό Κράτος κατείχε και με κάποιο έννομο τρόπο θα κατένεμε. Αυτή η οικονομική διεκδίκηση προφανώς λάμβανε πολιτικό (άρα και συγκρουσιακό) χαρακτήρα και στηρίζονταν καθαρά στα υφιστάμενα αντιτιθέμενα συμφέροντα. «Η οικονομική κοινωνία παραμένει κοινωνία λύκων, που δεν τείνουν να εξανθρωπιστούν από το γεγονός ότι εξασφαλίζεται η στοιχειώδης τροφή τους».