Μαύροι Κύκνοι: Η παθολογία των οικονομικών κρίσεων

Η αναταραχή που παρατηρείται στην Ευρώπη με επίκεντρο την πανδημία διογκούται συνεχώς, με συνέπεια να παρακολουθείται στενά από όλα τα ΜΜΕ, εξαφανίζοντας κυριολεκτικά κάθε άλλη είδηση. Ελάχιστοι έχουν επιδείξει την διορατικότητα να προβλέψουν μόλις πριν από μία διετία, πως πολιτικά περιθωριακά, μάλλον ασήμαντα, αλλά κυρίως ακίνδυνα οικονομικά συμβάντα, διαθέτουν τη δυναμική να εξελιχθούν σε ένα φαινόμενο που απειλεί πλέον με βαθύτατη χρηματοοικονομική κρίση το παραδοσιακό πολιτικό κατεστημένο της Ευρώπης.

Όταν μετά τα μέσα Φεβρουαρίου εκδηλώνονται απότομα κύματα καθίζησης στις αγορές με συρρίκνωση των τιμών κατά 30% σε μέσο όρο, όλοι κατηγορούν τον COVID-19, για το έγκλημα. Με τον πανικό πλέον να σαρώνει τα πάντα και τις καθημερινές απότομες διακυμάνσεις να μεγιστοποιούν την μεταβλητότητα, ακόμα και ο πλέον ασήμαντος κίνδυνος φαντάζει τεράστιος και θανατηφόρος.

Αν και το φαινόμενο εμφανίζεται πανίσχυρο, κυρίως λόγω του αιφνιδιασμού, όσοι επί μία τριετία προειδοποιούσαν για τον κίνδυνο της επερχόμενης κρίσης (δεν συνεκτιμούσαν την πιθανότητα πανδημίας), καταγγέλλονταν σαν καταστροφολόγοι. Όμως, στους χρηματοοικονομικούς κύκλους ψιθυριζόταν πως ένας ακόμα Μαύρος Κύκνος (Black Swan) έχει ενσκήψει, δηλαδή το φαινόμενο μία απότομης κρίσης, που ακολουθείται από μία ισχυρότατη ύφεση.

Αν και οι Μαύροι Κύκνοι τρομοκρατούν και πανικοβάλλουν, οι περισσότεροι έχουν διάρκεια μερικούς μήνες. Ο πόλεμος πετρελαίου του 1973, η Μαύρη Δευτέρα (στεγαστική κρίση) του 1987 και η χρηματοοικονομική κρίση του 2008 αποτελούν αξιοσημείωτες περιπτώσεις, με την σταδιακή αποκατάσταση να απαιτεί ένα έτος και κάτι.

 

 

	ΜΕΣΟΣ ΧΡΟΝΟΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ-ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ	ΜΕΣΟΣ ΧΡΟΝΟΣ ΥΦΕΣΗΣ-ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ
Μήνες	67	11
ΑΕΠ	24,3%	-1.8%
Αποδόσεις	117%	3%
Θέσεις Εργασίας*	12 Εκατομμύρια	-1,9 Εκατομμύρια

 

Μετά την Μαύρη Δευτέρα, η αμερικανική Κεντρική Τράπεζα παρεμβαίνει άμεσα, παρέχοντας πρόσθετη ρευστότητα. Το παράδειγμά της ακολουθούν και άλλες μεγάλες κεντρικές τράπεζες. Οι πυροσβεστικές κινήσεις οδηγούν τότε σε σταδιακή αποκατάσταση του κλίματος των αγορών και την επάνοδο των ισορροπιών μετά από 400 συνεδριάσεις. Όμως, ο πόλεμος πετρελαίου και η παγκόσμια χρηματοοικονομική κρίση πιστοποιούν πως ορισμένες φορές η αποθεραπεία διαρκεί περισσότερο, επιμηκύνοντας επί σειράν ετών την έξοδο.

Πόλεμοι, Επιδημίες και Πλασματικές Υπεραξίες

Όλοι οι Μαύροι Κύκνοι γίνονται αντιληπτοί λόγω της απότομης κατάρρευσης των τιμών, που ποικίλλει από –5% έως το αβυσσαλέο –50%. Πάντως δεν είναι απλό να προβλεφθεί με ακρίβεια το μέγεθος των ζημιών που τελικά προκαλούνται από ένα νέο Μαύρο Κύκνο, κυρίως επειδή πρακτικά κανείς δεν είναι σε θέση να αποτιμήσει το μέγεθος των οικονομικών, αλλά κυρίως των κοινωνικών επιπτώσεων.

Οι εκτιμήσεις για την διάρκεια των συνεπειών στις αγορές παραμένουν αμφίβολες και παρακινδυνευμένες. Μέχρι στιγμής έχουν παρατηρηθεί 26 συνεδριάσεις καθίζησης και παρά τους ανοδικούς σπασμούς, θα απαιτηθεί τουλάχιστον ένα δίμηνο ακόμα για να προκύψουν ασφαλέστερες προβλέψεις. Ορισμένοι αναλυτές υποστηρίζουν πως οι αγορές θα εμφανίσουν τα πρώτα σημεία σταθεροποίησης μόλις η πανδημία φθάσει στο στάδιο της αποφόρτισης.

Ήδη πάντως οι κυβερνήσεις αποδέχονται αναγκαστικές περικοπές επιτοκίων, ανακοινώνουν μέτρα στήριξης και διαβεβαιώνουν πως έχουν τα μέσα να αποσοβήσουν τον οποιοδήποτε κίνδυνο. Όμως και παρά τις απεγνωσμένες προσπάθειες, τα επίπεδα αβεβαιότητας παραμένουν σε δυσθεώρητα επίπεδα, απομακρύνοντας τις ελπίδες εφησυχασμού της κοινής γνώμης.

ΣΥΜΒΑΝ	ΕΝΑΡΞΗ ΚΡΙΣΗΣ	ΑΠΩΛΕΙΕΣ	ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΚΑΘΙΖΗΣΗΣ (ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΕΙΣ)	ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ (ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΕΙΣ)
Πόλεμος Αράβων-Ισραηλινών/Κρίση Πετρελαίου	29/10/1973	-17.1%	27	1.475
Κρίση Ομήρων (Ιράν)	05/10/1979	-10.2%	24	51
Μαύρη Δευτέρα	13/10/1987	-28.5%	5	398
Πρώτος Πόλεμος Κόλπου	01/01/1991	-5.7%	6	8
Επιθέσεις 9/11	10/09/2001	-11.6%	6	15
SARS	14/01/2003	-14.1%	39	40
Παγκόσμια Κρίση	9/10/2007	-56.8%	356	1.022
Κρίση Λιβύης	18/02/2011	-6.4%	18	29
Brexit	08/06/2016	-5.6%	14	9
COVID-19*	19/02/2020	-29.5%	26	–

*Έως το Πάσχα των Καθολικών

Υφέσεις

Ελάχιστοι άνθρωποι στον πλανήτη έχουν την σοφία να γνωρίζουν, λόγω πρακτικών κυρίως εμπειριών, τα δεινά της ύφεσης, αλλά κατά κανόνα δεν εισακούονται. Επενδυτές, όπως ο πασίγνωστος Warren Buffet, έχουν πένθιμα προειδοποιήσει πως η απληστία αποτελεί ένα οφθαλμοφανές σύμπτωμα εισόδου σε κρίση και όσο εντονότερο, τόσο χειρότερη είναι η επερχόμενη καταστροφή.

Από το 2008, το παγκόσμιο χρέος έχει σχεδόν διπλασιασθεί, με τις πλασματικές υπεραξίες, ειδικά στον τομέα των ψηφιακών εφαρμογών να έχουν εκτοξευθεί, χωρίς καμία σοβαρή υποκείμενη αξία που να διασφαλίζει την απρόσκοπτη επιβίωσή τους σε περίπτωση επικίνδυνων εξελίξεων. Η προβληματική συμπεριφορά του επενδυτικού κοινού που συμπεριφέρεται χωρίς ίχνος πειθαρχίας, έναντι των φυσιολογικών διακυμάνσεων (πόσο μάλλον στις ακραίες που εμφανίζονται στήμερα), αποτελεί ακόμα ένα σύμπτωμα.

Όμως, δεν απαιτείται ψυχραιμία, αλλά απλώς μνήμη, από την στιγμή που η ιστορία αποδεικνύει περίτρανα πως ό,τι και αν συμβεί, οι αγορές και οι οικονομίες επανέρχονται συνήθως δυναμικά. Επιπλέον, ο πανικός περιθωριοποιεί έναν στοιχειώδη κανόνα: μία αγορά χαρακτηρίζεται πτωτική όταν οι τιμές υποχωρούν κατά 20% σε σχέση με τον μέσο όρο των προηγούμενων 52 εβδομάδων.

Υπάρχουν αρκετοί δείκτες που αποκαλύπτουν την προοπτική κρίσης και ύφεσης, παρέχοντας την δυνατότητα να σχεδιαστούν τα βήματα της προπαρασκευής για την αντιμετώπισή της. Αν και δεν υπάρχουν μαγικοί κανόνες, ο συνδυασμός των δεικτών παρέχει με μεγάλο βαθμό αξιοπιστίας την δυνατότητα για διάγνωση. Όμως, το να προβλεφθεί ακριβώς το σημείο εκδήλωσης της καταιγίδας (δηλαδή η γεωγραφική και οικονομική ζώνη), παραμένει απίθανο.

Επιπλέον, οι υφέσεις που ακολουθούν μία κρίση δεν εμφανίζουν ομοιογενή χαρακτηριστικά, καθώς άλλες είναι βραχυπρόθεσμες, άλλες προκαλούν μόνιμες αναπηρίες στην κοινωνία και την οικονομία και άλλες απλώς καταλήγουν στην λήθη. Μερικές καταστρέφουν αδυσώπητα ολόκληρες οικονομίες, ενώ άλλες πλήττουν συγκεκριμένους τομείς και προκαλούν αλυσιδωτά φαινόμενα καθιζήσεων. Ο Αμερικανός πρόεδρος Harry Truman, που έχει βιώσει την καταστροφική κρίση του 1929, περιγράφει αφοριστικά πως η ύφεση έρχεται όταν οι φίλοι μένουν άνεργοι και η κατάθλιψη όταν καταλήγουμε εμείς οι ίδιοι θύματα της ανεργίας.

ΔΕΙΚΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΚΑΙ ΥΦΕΣΗΣ	ΣΗΜΑΣΙΑ	ΜΗΝΕΣ ΕΩΣ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ
Αναστροφή Τάσης Απόδοσης	Σήμα πως ή η Κεντρική Τράπεζα αυξάνει υπερβολικά τα επιτόκια ή οι επενδυτές προτιμούν μακροπρόθεσμα ομόλογα για να μειώσουν την έκθεσή τους σε κινδύνους.	15,7 Μήνες
Συρρίκνωση Εταιρικής Κερδοφορίας	Η μείωση κερδών συνεπαγεται ακύρωση επενδύσεων, περικοπή θέσεων εργασίας και μισθοδοσίας.	26,2 Μήνες
Ανεργία	Η άνοδος της ανεργίας  συνεπάγεται μείωση της κατανάλωσης.	6,1 Μήνες
Στεγαστική Δραστηριότητα	Όταν το οικονομικό περιβάλλον αποτελματώνεται, η κατασκευαστική δραστηριότητα φθίνει.	5,3 Μήνες
Βασικοί Οικονομικοί Δείκτες	Συσσωμάτωση πολλαπλών βασικών οικονομικών δεικτών που πιστοποιούν παθογένεια της οικονομίας	4,1 Μήνες

 

Στις 3 Δεκεμβρίου 2018, η τάση απόδοσης των ομολόγων στην αντίστοιχη καμπύλη αναστρέφει και μάλιστα με ένταση στα τριετή και πενταετή ομόλογα, προϊδεάζοντας για την εμφάνιση Μαύρου Κύκνου εντός δεκαεξαμήνου, δηλαδή στην περίοδο Μαρτίου-Απριλίου 2020. Ένα άλλο σήμα έρχεται από την δεξαμενή των αποκαλούμενων παθητικά ανέργων στις ΗΠΑ που περιλαμβάνει ανθρώπους ηλικίας 25-54 ετών εκτός της αγοράς εργασίας.

Η κυβέρνηση τους εξαιρεί από τον υπολογισμό του δείκτη ανεργίας, επικαλούμενη το γεγονός ότι κατά την άποψή της δεν εντάσσονται στο εργατικό δυναμικό της χώρας, με βασικά αίτια την αδυναμία πρόσβασης και την έλλειψη ενδιαφέροντος. Πριν από την κρίση, το 2007, το ποσοστό αυτών στους άνδρες φθάνει το 12,7%, αλλά το 2019 και σε πείσμα της ανάκαμψης, διευρύνεται στο 13,7%. Οι άνθρωποι αυτοί αποτελούν το 37,1% του συνολικού εργατικού δυναμικού, με το υπόλοιπο 62,9% να αξιοποιείται στον καθορισμό του δείκτη ανεργίας, που οπωσδήποτε είναι πλασματικός.

Δεν αποτελούν μυστήριο οι Μαύροι Κύκνοι

Οι κρίσεις και οι συνεπακόλουθες υφέσεις δεν έχουν ποτέ μεγάλη διάρκεια με τους Μαύρους Κύκνους να εμφανίζονται 10 φορές από το 1950, με μέση διάρκεια 11 μηνών (το μέγιστο φθάνει τους 18). Στην οικονομική ιστορία αποτελούν απλώς μικρές ασήμαντες κουκκίδες που κατά κανόνα δεν προσέχει κανείς. Λόγου χάρη κατά την διάρκεια των τελευταίων επτά δεκαετιών, οι ΗΠΑ πλήττονται μόλις στο 15% αυτής της περιόδου, δηλαδή σε σύνολο 840 μηνών, μόνον στους 126 υπάρχει ύφεση.

Επιπλέον, η οικονομική επίπτωση εμφανίζεται σχετικά ήπια, φθάνοντας μόλις το 2%, ενώ η ανάκαμψη που ακολουθεί έως τον επόμενο κύκλο φθάνει το 24%. Στην πραγματικότητα, οι αποδόσεις δυνητικά έχουν θετικά πρόσημα στα τελικά στάδια της ύφεσης, λόγω του ότι ορισμένοι κλάδοι δεν επηρεάζονται ιδιαίτερα και διατηρούν την ισχύ τους.

Σε μία ύφεση δεν πλήττεται μόνον το ΑΕΠ. Η αγορά εργασίας, τα εισοδήματα, η βιομηχανική παραγωγή και η κατανάλωση εμφανίζουν συμπτώματα συρρίκνωσης. Οι οικονομολόγοι θεωρούν πως δύο συνεχόμενα πτωτικά τρίμηνα αποτελούν κυρίαρχο στοιχείο για την αναγνώριση μίας ύφεσης. Η διάρκεια αυτή, παρότι μικρή, πιέζει ανοδικά την ανεργία και πλήττει την κατανάλωση, αφού οι καταναλωτές περιορίζουν λόγω φόβου τις αγορές τους, με αποτέλεσμα οι επιχειρήσεις να υποφέρουν λόγω υποκατανάλωσης.

Το φαινόμενο αυτό περιορίζει τα κέρδη και πλήττει τις τιμές των μετοχών και των ομολόγων στις αγορές, τροφοδοτώντας έναν κύκλο οικονομικής συρρίκνωσης και αρνητικών επιδόσεων. Αντίθετα, με την είσοδο σε φάση σταθεροποίησης και ανάκαμψης συμβαίνει το αντίθετο. Οι θέσεις εργασίας αυξάνονται, οι δαπάνες πολλαπλασιάζονται και τα έσοδα των επιχειρήσεων βελτιώνονται.

Οι Μαύροι Κύκνοι δεν αποτελούν μυστηριώδη φαινόμενα, δεν απαιτούνται προφήτες για να προειδοποιήσουν για την επέλασή τους. Η προσεκτική ανάλυση και ερμηνεία του παρελθόντος επιτρέπει με μεγάλο βαθμό βεβαιότητας την πρόβλεψη του μέλλοντος με βάση τις εξελίξεις αναλόγων καταστάσεων, ώστε να αποτραπεί ο αιφνιδιασμός.