Νεοφιλελευθερισμός: Αν και πλέον ζόμπι, η μυσταγωγία του καλά κρατεί…

Η “μοναρχική μυσταγωγία” επικράτησε για χιλιάδες χρόνια μέσω της επίκλησης του θεϊκού δικαιώματος να κυβερνά. Οι “ολοκληρωτικές μυσταγωγίες” περιέβαλαν τους εναλλακτικούς κολεκτιβισμούς με τις πεποιθήσεις, του φασιστικού επιθετικού εθνικισμού, του ναζιστικού φυλετικού πολέμου και της μαρξιστικής ταξικής σύγκρουσης. Οι “μεταμοντέρνες μυσταγωγίες” της woke αφύπνισης, φυλετικής ταυτότητας και δικαιωματισμού εμφορούνται από παρόμοιες ολοκληρωτικές τάσεις: Οποιαδήποτε αμφισβήτηση και κριτική αντιμετωπίζεται με υστερία, συναισθησιακή καταδίκη και επιμονή ότι ο αντίπαλος πρέπει να καταργηθεί.

Ο νεοφιλελευθερισμός είναι μια “οικονομική μυσταγωγία” που πιστεύει ότι μπορεί να εξασφαλίσει την οικονομική πρόοδο με την επίκληση της “θεϊκής” παρέμβασης των Αγορών. Εμφανίστηκε τη δεκαετία του 1970 και κατάφερε ο φονταμενταλισμός της ελεύθερης αγοράς να γίνει η ιδεολογία της άρχουσας τάξης, η οποία έκτοτε κυριάρχησε σε μεγάλο μέρος του Πλανήτη. Ο αρχιερέας της φονταμενταλιστικής ιδεολογίας της ελεύθερης αγοράς, Μίλτον Φρίντμαν, συνδέθηκε με τις πρώτες μυήσεις κρατών στο νεοφιλελευθερισμό στις δεκαετίες 1970 και 1980.

Η πρώτη χώρα που μυήθηκε στη “νεοφιλελεύθερη μυσταγωγία” ήταν φασιστική δικτατορία. Στη Χιλή, ο στρατηγός Αουγκούστο Πινοσέτ ήρθε στην εξουσία το 1973, μετά από αιματηρό πραξικόπημα που υποστηρίχθηκε από τη CIA εναντίον του εκλεγμένου προέδρου Σαλβαδόρ Αλιέντε. Ο Φρίντμαν συναντήθηκε με τον Πινοσέτ το 1975, επαινώντας τον και δίνοντάς του οικονομικές συμβουλές. Το ΔΝΤ (Διεθνές Νομισματικό Ταμείο) αναγνώρισε τη συμβολή της Χιλής του Πινοσέτ στην εξάπλωση του νεοφιλελευθερισμού: «Η Χιλή στράφηκε σε πολιτικές τις οποίες έκτοτε μιμήθηκαν πολλές κυβερνήσεις σε όλο τον κόσμο».

Η πιο γνωστή εκδήλωση του νεοφιλελευθερισμού στη Δύση εμφανίστηκε το 1979 με την άνοδο της Μάργκαρετ Θάτσερ στην πρωθυπουργία της Βρετανίας. Ο νεοφιλελευθερισμός της απέρριπτε την κοινωνική πρόνοια. Σε συνέντευξη της είχε δηλώσει: «Και ποια είναι η κοινωνία; Δεν υπάρχει τέτοιο πράγμα!». Στις ΗΠΑ, ο πιο σαφής εκπρόσωπος του νεοφιλελευθερισμού ήταν ο πρόεδρος Ρόναλντ Ρήγκαν που ήρθε στην εξουσία το 1981. Στην ορκωμοσία του επισήμανε: «Η κυβέρνηση δεν είναι η λύση στο πρόβλημά μας, η κυβέρνηση είναι το πρόβλημα».

Η “Συναίνεση της Ουάσιγκτον”

Το 1989, ο οικονομολόγος του ΔΝΤ Τζον Γουίλιαμσον παρουσίασε 10 προτάσεις του αμερικανικού νεοφιλελευθερισμού που τις αποκάλεσε: “Συναίνεση της Ουάσιγκτον”. Αυτές ήταν οι εξής (σε παρένθεση οι καταγραμμένες επιπτώσεις τους):

1. Μείωση ελλειμμάτων κρατικού προϋπολογισμού (απαγόρευση χρήσης ελλείμματος για χρηματοδότηση κοινωφελών σκοπών, αύξηση δύναμης οίκων αξιολόγησης, απαιτήσεις τραπεζιτών υπό την απειλή αποσταθεροποίησης του νομίσματος).
2. Αναπροσανατολισμός κρατικών δαπανών (αύξηση κοινωνικής ανισότητας, μετατόπιση δαπανών από κοινωφελείς σκοπούς σε τομείς υψηλών οικονομικών αποδόσεων, κλείσιμο τοπικών επιχειρήσεων λόγω έλλειψης στήριξης).
3. Μεταρρύθμιση φορολογικού συστήματος (μείωση φορολογίας μεγάλων επιχειρήσεων, αύξηση φορολογίας μεσαίων εισοδημάτων, αναπτυσσόμενες χώρες απώλεσαν κρίσιμα δασμολογικά έσοδα).
4. Απελευθέρωση χρηματοπιστωτικού τομέα (καθορισμός επιτοκίων από την Αγορά χωρίς κρατικό έλεγχο, παραχώρηση κυβερνητικής εξουσίας σε ολιγαρχικές ελίτ).
5. Ενιαία συναλλαγματική ισοτιμία (απώλεια βασικού εργαλείου οικονομικής διαχείρισης, άνοδος κοινωνικά άχρηστου εμπορίου, κερδοσκοπικές επιθέσεις σε νόμισμα, κρίσεις λίρας 1992 και ευρώ 2009).
6. Μείωση εμπορικών περιορισμών (άρση προστατευτικών πολιτικών σε μικρότερα κράτη – ΕΕ/ΗΠΑ διατήρησαν πολιτικές εμπορικής προστασίας – υπονόμευση δικαιώματος εργασίας, ουσιαστική μείωση μισθών).
7. Κατάργηση φραγμών στις ξένες επενδύσεις (ευάλωτη οικονομία σε εξωτερικά συμφέροντα, αδυναμία ρυθμίσεων προς το δημόσιο συμφέρον όταν εθνικές υποδομές είναι υπό ξένη ιδιοκτησία, αδιαφάνεια, αύξηση υπεράκτιων εταιρειών).
8. Ιδιωτικοποίηση δημόσιων επιχειρήσεων (απώλεια κρατικού ελέγχου υπηρεσιών κοινής ωφέλειας, αναπτυσσόμενες χώρες απώλεσαν τον έλεγχο πολύτιμων φυσικών πόρων τους, κοινωνικό κόστος μη-ενσωμάτωσης στο κρατικό σχεδιασμό).
9. Κατάργηση πολιτικών περιορισμού Αγορών και ξένου ανταγωνισμού (κατάχρηση κερδοσκοπικών ρυθμίσεων, επιβάρυνση κοινωνίας με εξωτερικό κόστος αύξησης μελλοντικών αποδόσεων κεφαλαίου, απώλεια προστασίας εργαζομένων, τραπεζικό κραχ 2008).
10. Προστασία δικαιωμάτων ιδιοκτησίας (ισχυροποίηση δικαιωμάτων ξένου κεφαλαίου σε βάρος εργαζομένων, άνοδος ατομικισμού, απώλεια ελευθερίας λόγου – νόμοι περί συκοφαντίας προστατεύουν κεφάλαιο).

Σε πολλές χώρες η κατήχηση στις “αρετές” του νεοφιλελευθερισμού (ατομικισμός, καταναλωτισμός, απληστία) έγινε μέσω των διεθνών χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων (ΔΝΤ, Παγκόσμια Τράπεζα) που είχαν δημιουργηθεί στη διάσκεψη του Μπρέτον Γουντς το 1944. Σημαντικό ρόλο έπαιξαν οι αμερικανοσπουδαγμένοι πολιτικοί αυτών των χωρών που είχαν μυηθεί στο νεοφιλελευθερισμό. Παράλληλα, η προπαγάνδα και η αλαζονεία του ιερατείου ξεπέρασε κάθε όριο:

• O φιλόσοφος Φράνσις Φουκουγιάμα μετουσίωσε τη μυσταγωγία του νεοφιλελευθερισμού σε μια εσχατολογική κατάθεση το 1992: “Το τέλος της Ιστορίας και το τελικό στάδιο της ανθρώπινης ανάπτυξης”.
• OΤζον Γουίλιαμσον κόμπαζε το 2002: «Οι αριστεροί οπαδοί της κεϋνσιανής τόνωσης μέσω μεγάλων δημοσιονομικών ελλειμμάτων είναι σχεδόν ένα είδος που έχει εξαφανιστεί».
• O επιφανής νεοφιλελεύθερος οικονομολόγος Ρόμπερτ Λούκας ” δήλωνε εμφαντικά το 2003: «Το κεντρικό πρόβλημα της πρόληψης της ύφεσης έχει πρακτικά λυθεί».

Η μυσταγωγία έχει επιπτώσεις

H έλλειψη επαφής με την πραγματικότητα αποδείχθηκε μόλις πέντε χρόνια αργότερα, όταν ξεκίνησε μια ύφεση στις ΗΠΑ που γρήγορα μετατράπηκε στην παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 και σε αυτό που αποκαλείται “Μεγάλη Ύφεση”, επηρεάζοντας όλες τις δυτικές οικονομίες. Ο νεοφιλελευθερισμός ενίσχυσε την εξάρτηση των κρατών από την Αγορά και τους διεθνείς πιστωτές και δημιούργησε τις προϋποθέσεις για την επιβολή μονομερών κυρώσεων.

Αξιοποιώντας την υπερχρέωση των χωρών του Παγκόσμιου Νότου και την παγκόσμια κεντρικότητα του δολαρίου, εξανάγκασε κράτη και κοινωνίες να υποταχθούν στις Αγορές. Εμποδίζοντας τις χώρες να αναδιαρθρώσουν τα χρέη τους, οι οικονομικές κυρώσεις τις ωθούσαν σε αθέτηση πληρωμών. Ακόμα και σε ανεπτυγμένες χώρες προκλήθηκε αύξηση φτώχειας και ανισότητας, αποβιομηχάνιση και υποβάθμιση του γεωργικού τομέα. Εκτός από οικονομικές, ο νεοφιλελευθερισμός έχει και ιδιαίτερες κοινωνικές επιπτώσεις:

• Ενώ στηρίζει τη περιορισμένη κυβερνητική παρέμβαση στην οικονομία, προωθεί τη σχεδόν απεριόριστη παρέμβαση στην ιδιωτική ζωή των πολιτών μέσω εργαλείων επιτήρησης και επιβολής – αστυνόμευση μέσων κοινωνικής δικτύωσης, ηλεκτρονικές ταυτότητες, υποκλοπές, ψηφιακό νόμισμα.
• Οδήγησε σε δυαδικές κοινωνίες της διαδικτυακής επικοινωνίας και ακόρεστου καταναλωτισμού (ως δήθεν φυσική ανθρώπινη τάση σε συνθήκες ελευθερίας). Μοιραία, ο καταναλωτισμός είναι το μόνο που απομένει στον άνθρωπο για να στηρίξει τα όνειρά του στη ζωή.
• Συνδέθηκε με μεταμοντέρνες μυσταγωγίες, όπου οι έμφυλες, φυλετικές και δικαιωματικές συλλογικότητες ανακηρύχθηκαν ως αναπόσπαστες κοινωνικές οντότητες, μέσα στις οποίες το άτομο φυλακίστηκε πολιτισμικά και πολιτικά.

Στο ηθικό επίπεδο, υπήρξαν περιπτώσεις όπου ο νεοφιλελευθερισμός αποδείχθηκε μια μυσταγωγία υποκρισίας και απανθρωπιάς: Ενώ διακηρύσσει την ελεύθερη αγορά, τα ισχυρά κράτη συστηματικά εφαρμόζουν  μονομερείς κυρώσεις που περιορίζουν τις οικονομικές δραστηριότητες άλλων κρατών για πολιτικούς σκοπούς. Δυτικές κυρώσεις στο Ιράκ εμπόδισαν την εισαγωγή παιδικών εμβολίων  που οδήγησαν σε ανθρωπιστική καταστροφή. Οικονομικές κυρώσεις, όμως, που συνδέονται με το θάνατο χιλιάδων παιδιών δεν απασχολούν το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο!

Τα τελευταία χρόνια, η βαθιά κρίση του νεοφιλελευθερισμού αναγνωρίζεται και από τους πιο φανατικούς υποστηρικτές του. Σε έκθεση (2016) με τίτλο “Είναι ο νεοφιλελευθερισμός υπερτιμημένος;” το ΔΝΤ παραδέχθηκε: «Αντί να προσφέρουν ανάπτυξη, ορισμένες νεοφιλελεύθερες πολιτικές έχουν αυξήσει την ανισότητα. Η αυξημένη ανισότητα με τη σειρά της πλήττει τη βιωσιμότητα της ανάπτυξης». Κάποιες ευρωπαϊκές κυβερνήσεις δεν παίρνουν χαμπάρι από τα παραπάνω.

Η Τρόικα (Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, Κομισιόν και ΔΝΤ) επιμένει σε ένα “ζόμπι νεοφιλελευθερισμό” με αποτυχημένες πολιτικές που επιδεινώνουν τις οικονομικές κρίσεις. Η Ελλάδα ακόμη πάσχει από τις πολιτικές λιτότητας της Τρόικας, με αποτέλεσμα να συρρικνωθεί η οικονομία και να αυξηθεί το ποσοστό του χρέους σε σχέση με το ΑΕΠ. Σαν μια μυσταγωγία που βυθίζει το πλήθος σε κατάσταση ασυνειδησίας και απώλειας ελέγχου, ο νεοφιλελευθερισμός κατάφερε να επιβληθεί για δεκαετίες με ελάχιστη αντίδραση και αντίσταση από τη συντριπτική πλειονότητα των κοινωνιών, ακόμη και όταν έγινε φανερό ότι στοχεύει στην εξαναγκαστική αναδιανομή του πλούτου υπέρ των ήδη πλουσίων.