Οι αυξανόμενες οικονομικές ανισότητες απειλούν τον καπιταλισμό

Από τα μέσα της δεκαετίας του 1980, το παγκόσμιο καπιταλιστικό οικονομικό σύστημα παρουσιάζει εμφανώς άνοιγμα της ψαλίδας όσον αφορά στις οικονομικές ανισότητες. Πριν από τότε και για μεγάλο μέρος του 20ου αιώνα η τάση ήταν αντίστροφη: οι ανισότητες στην κατανομή πλούτου μειώνονταν.

Οι ανισότητες έχουν προσλάβει τόσο μεγάλες διαστάσεις, που πλέον όλοι οι μεγάλοι πολυμερείς διεθνείς οργανισμοί (World Bank, ΟΟΣΑ, ΔΝΤ, World Economic Forum, ΟΗΕ κτλ) έχουν αναγάγει το ζήτημα σε πρώτη προτεραιότητα, ενώ λίγα χρόνια πριν “σφύριζαν αδιάφορα”. Μάλιστα, υπογραμμίζουν με έμφαση ότι χωρίς τη μείωση των οικονομικών ανισοτήτων είναι αδύνατον να υπάρξει «στέρεη οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη».

Η αυξημένη ανισοκατανομή του εισοδήματος αποτελεί ωρολογιακή βόμβα στα θεμέλια της σταθερότητας του ίδιου του συστήματος. Μέχρι πρόσφατα οι περισσότεροι οικονομολόγοι (υπό το βάρος της κυρίαρχης νέας κλασικής μακροοικονομίας) θεωρούσαν ως δεδομένη την ύπαρξη αντίστροφης σχέσης (trade-off) μεταξύ οικονομικής μεγέθυνσης και ανακατανομής του εισοδήματος.

Τα τελευταία χρόνια σειρά μελετών δείχνουν, όμως, το ακριβώς αντίθετο: μεγάλη αύξηση των ανισοτήτων προκαλεί επιβαρύνσεις στην οικονομική μεγέθυνση. Η παγκοσμιοποίηση δεν είναι η μόνη περίοδος, κατά την οποία παρατηρείται μεγέθυνση του ΑΕΠ. Οι οικονομολόγοι που εκφράζονται θετικά για τις οικονομικές εξελίξεις στον  πλανήτη τα τελευταία τριάντα χρόνια, επικαλούμενοι τη μακροχρόνια εξελικτική –σχεδόν φυσική–  εξέλιξη του ΑΕΠ και του κατά κεφαλή ΑΕΠ, χρειάζεται να μελετήσουν συγκριτικά και τα αντίστοιχα μεγέθη π.χ. της περιόδο 1960-1990.

Οι ανισότητες τα τελευταία 30 χρόνια

Αν το κάνουν θα αντιληφθούν ότι η αύξηση του κατά κεφαλή εισοδήματος υπήρχε και πριν την περίοδο της λεγόμενης παγκοσμιοποίησης. Και μάλιστα με μεγαλύτερους ρυθμούς από αυτούς των τελευταίων 30-40 χρόνων. Για να είμαστε απολύτως συνεπείς, στο σημείο αυτό θα πρέπει να ειπωθεί ότι οι ανισότητες τα τελευταία 30 χρόνια δεν αυξήθηκαν σε όλες τις χώρες με τον ίδιο ρυθμό. Σε ορισμένες χώρες έμειναν στάσιμες ή σχεδόν στάσιμες.

Αυτό είναι σημαντικό διότι δείχνει με σαφήνεια ότι οι οικονομικές ανισότητες υπό μια καθοριστική έννοια αποτελούν πολιτικό πρόβλημα. Ήταν οι παρεμβάσεις της οικονομικής πολιτικής που περιόρισαν τις ανισότητες στις χώρες, όπου δεν υπήρξε αύξησή τους. Μπορούμε συνεπώς να ισχυριστούμε ότι το οικονομικό υπόδειγμα που έχει ενσωματωθεί στο καθεστώς της Παγκοσμιοποίησης διευκολύνει (πολιτικά) την άνοδο των οικονομικών ανισοτήτων. Ακόμη και εντός αυτού του πλαισίου, όμως, υπάρχουν δυνατότητες παρεμβάσεων, μέσω της οικονομικής πολιτικής, ώστε οι ανισότητες να αμβλυνθούν.

Κατά συνέπεια, θα πρέπει να μελετηθούν όλοι οι ειδικοί παράγοντες που ισχύουν σε κάθε χώρα για να καταλάβουμε τους λόγους της μεγαλύτερης ή μικρότερης ανόδου των ανισοτήτων εντός των διαφόρων χωρών. Βασικά εργαλεία της μείωσης των οικονομικών ανισοτήτων, μέσω της ασκούμενης οικονομικής πολιτικής, είναι η φορολογία, οι μεταβιβάσεις και οι αυξήσεις των μισθών.

Μορφή U

Ας δούμε τις εκτιμήσεις για το μερίδιο του συνολικού εισοδήματος που κατέχει το υψηλότερο 1% κατά τη διάρκεια του περασμένου αιώνα σε ένα αριθμό πλουσίων χωρών (τα στοιχεία πριν από φόρους και μεταβιβάσεις). Από το τέλος της δεκαετίας του 1970, λοιπόν, διαπιστώνονται αποκλίνουσες τάσεις, αύξηση δηλαδή των ανισοτήτων. Στις ΗΠΑ και στις υπόλοιπες αγγλοσαξονικές χώρες η ανισότητα επέστρεψε στα υψηλά επίπεδα των αρχών του 20ου αιώνα.

Αυτή η τάση δεν διαπιστώνεται στις χώρες της ηπειρωτικής Ευρώπης και στην Ιαπωνία, παρότι και σ’ αυτές τις χώρες σημειώνεται σχετική άνοδος των ανισοτήτων. Αυτό επιβεβαιώνει για ακόμη μια φορά ότι οι εθνικές πολιτικές έχουν σημασία. Ας σημειωθεί ότι το οικονομικό υπόδειγμα λειτουργίας του καπιταλισμού στις δύο αυτές κατηγορίες χωρών ιστορικά είναι διαφορετικό.

Οι αγγλοσαξονικές χώρες έχουν αναφανδόν υιοθετήσει το νεοκλασικό υπόδειγμα, το οποίο, ως κυρίαρχο, καθοδηγεί τις παγκοσμιοποιητικές διαδικασίες. Εκεί, λοιπόν, όπως προαναφέραμε, οι οικονομικές ανισότητες  έχουν επιστρέψει στις αρχές του 20ου αιώνα. Η καμπύλη λαμβάνει τη μορφή U. Αντιθέτως, στις χώρες τις Κεντρικής Ευρώπης και στην Ιαπωνία ναι μεν υπάρχει αύξηση των ανισοτήτων την περίοδο της παγκοσμιοποίησης, αλλά οι ανισότητες απέχουν πάρα πολύ από το επίπεδο που βρίσκονται στις αρχές του 20ου αιώνα. Σ’ αυτές τις χώρες η καμπύλη λαμβάνει τη μορφή L.