Πέρασε ο καιρός που η Δύση γονάτιζε κράτη με κυρώσεις

Η συνολική έκταση του πλήγματος από τις κυρώσεις εναντίον της Ρωσίας, δεν έχει καταστεί δυνατόν να προσδιορισθεί, από την στιγμή που προκαλείται μία διεθνής κρίση σε πολλαπλά επίπεδα, αν και ήδη διακρίνονται τρείς τάσεις. Η ευθυγράμμιση των οικονομικών μέτρων εναντίον της Ρωσίας με το όραμα ενός κόσμου με δυτικής έμπνευσης κανόνες, αντιμετωπίζει ήδη σοβαρές δυσκολίες.

Κατά την διάρκεια της τελευταίας πενταετίας οι χώρες της Δύσης και οι σύμμαχοί τους, εντείνουν την έμφαση που αποδίδουν σε διεθνώς αποδεκτούς κανόνες και πρότυπα, ελπίζοντας να περιορίσουν τις πιεστικές εμπορικές προσεγγίσεις της Κίνας. Όμως, η πρακτική εφαρμογή τους αντιμετωπίζει δραματικές δυσχέρειες, κυρίως λόγω της αδυναμίας των διεθνών θεσμικών οργανισμών. Στην περίπτωση της Ουκρανίας, η Ρωσία αναμφίβολα παραβιάζει τους κανόνες, οπότε οι κυρώσεις αποτελούσαν μονόδρομο για τους Δυτικούς.

Όμως, για πολλές χώρες οι κυρώσεις θεωρούνται ένα απειλητικό όπλο που εξυπηρετεί τα γεωπολιτικά συμφέροντα των ολίγων που κατέχουν ηγεμονική θέση στον κόσμο, την οποία και προσπαθούν να διατηρήσουν. Τα απαιτούμενα βήματα για να αποτραπεί η διάχυση των κυρώσεων στις χώρες που τις επιβάλλουν δεν έχουν υλοποιηθεί και η έλλειψη συντονισμού με σκοπό τον περιορισμό των συνεπειών στις αναδυόμενες οικονομίες, εγείρει σοβαρές αμφιβολίες για την αποτελεσματικότητα των μηχανισμών αντίδρασης στην ασύμμετρη διασπορά τους.

Εκφράζονται επίσης δραματικές ανησυχίες για τις δυνατότητες πρόσβασης σε σκληρό συνάλλαγμα, από την στιγμή που με μεγάλη ευχέρεια αξιοποιείται για να πλήξει όσους εναντιώνονται στην πολιτική των Αμερικανών και των συμμάχων τους. Δεν υπάρχει σε διεθνές επίπεδο ένα κοινά αποδεκτό πλαίσιο για την επιβολή κυρώσεων και ο τρόπος που αξιοποιούνται από την Δύση υπονομεύει τις προσπάθειες μετάβασης σε έναν κόσμο με αποδεκτούς κανόνες από όλους.

Κίνα και κυρώσεις

Επί σειράν ετών η Κίνα εφαρμόζει μέτρα βελτίωσης της αντοχής της σε κυρώσεις διαφόρων τύπων. Για το Πεκίνο τα στρατιωτικά μαθήματα από την κρίση στην Ουκρανία πρόκειται να παραμείνουν ανεπαρκή, εάν δεν ενσωματώσουν τις διδαχές από τις οικονομικές κυρώσεις. Πέραν της προσεκτικής παρατήρησης του πως επιδρούν στην διεξαγωγή και εξέλιξη των στρατιωτικών επιχειρήσεων, η αύξηση των αντοχών στην επιβολή κυρώσεων αποτελεί θέμα ζωτικής σημασίας για την κινεζική ηγεσία.

Η Κίνα αποτελεί την μεγαλύτερη δύναμη του πλανήτη σε όγκο εμπορικών συναλλαγών, διαθέτοντας την μεγαλύτερη ποικιλομορφία οικονομικών δραστηριοτήτων. Το ΑΕΠ της το 2021 διαμορφώθηκε στο δεκαπλάσιο του ΑΕΠ της Ρωσίας και το συνολικό ενεργητικό των τραπεζών της κινείται σε επίπεδα τριάντα φορές μεγαλύτερα από τα αντίστοιχα των ρωσικών. Μετά την κρίση της Κριμαίας το 2014, η Κίνα εντείνει τις προσπάθειες να θωρακισθεί έναντι ενδεχόμενων δυτικών κυρώσεων εναντίον της.

Στα πλαίσια αυτά, το Πεκίνο εστιάζεται στην αυτοδυναμία της κινεζικής οικονομίας, αυξάνοντας τον όγκο της εγχώριας οικονομίας και την εσωτερική κυκλοφορία χρήματος στην κατανάλωση. Παράλληλα προωθεί και υποστηρίζει από το 2016 την εναλλακτική λύση έναντι του συστήματος SWIFT στις συναλλαγές, το κινεζικό ανάλογο δίκτυο CIPS (Διασυνοριακό Τραπεζικό Σύστημα Πληρωμών ή Cross-Border Interbank Payment System).

Από την άλλη πλευρά η προσπάθεια διαφοροποίησης των συναλλαγματικών αποθεμάτων έχει προς το παρόν περιορισμένη επιτυχία. Στις αρχές του 2022 η Κίνα διέθετε 3,4 τρισ. δολάρια, έναντι 640 δισ. της Ρωσίας, μειώνοντας παράλληλα αργά αλλά σταθερά την θέση της στο αμερικανικό χρέος. Έχει φθάσει στο χαμηλότερο επίπεδο της τελευταίας οκταετίας, διακρατώντας στην λήξη του πρώτου εξαμήνου 980 δισ. δολάρια, έναντι 1.080 δισ. πριν ένα χρόνο.

Παράλληλα το Πεκίνο προωθεί εντατικά την ανάπτυξη των συνεργασιών του με χώρες που επιδεικνύουν μεγάλες αντοχές σε ενδεχόμενες ή εφαρμοζόμενες κυρώσεις. Μάλιστα τον Ιούνιο του 2022 στην τελευταία διάσκεψη των BRICS, ο Κινέζος πρόεδρος Xi Jinping επικροτεί την αντοχή των χωρών-μελών (Βραζιλία, Ινδία, Κίνα, Νότιος Αφρική και Ρωσία) στην τρέχουσα παγκόσμια κρίση και προτρέπει για αγαστή συνεργασία εναντίον της κατάχρησης των μονομερών κυρώσεων και της ψυχροπολεμικής νοοτροπίας.

Εντείνεται η αποδολαριοποίηση

Το αμερικανικό δολάριο εξακολουθεί να παραμένει το κυρίαρχο διεθνές νόμισμα. Ευνοείται από τις μεταβολές των συναλλαγματικών ισοτιμιών και από την άνοδο των αμερικανικών επιτοκίων στην τρέχουσα περίοδο. Κατά την διάρκεια της τελευταίας εικοσαετίας, όμως, το μερίδιό του στα διεθνή συναλλαγματικά αποθεματικά μειώνεται από το 70% στο 58%, κυρίως επειδή πολλές χώρες –κατά την διάρκεια των τελευταίων δέκα ετών– διαφοροποιούν την σύνθεση των αποθεματικών τους.

Όμως όλες οι ενδείξεις κατατείνουν στο γεγονός ότι η αποδολαριοποίηση εντείνεται υπό την πίεση της κρίσης στην Ουκρανία, αλλά και επειδή οι κυρώσεις έχουν αποκαλύψει με δραματικό τρόπο τις ανισορροπίες του διεθνούς χρηματοοικονομικού συστήματος. Αναδύονται επίσης μεγάλες ανησυχίες ως προς το γεγονός ότι η κυριαρχία του δολαρίου στα συναλλαγματικά αποθεματικά διευκολύνει επιθετικές κυρώσεις και ανατρέπει τα δυνητικά οφέλη της υποτίμησης για τις περισσότερες οικονομίες και ειδικά τις αναδυόμενες.

Στο περιβάλλον αυτό αυξάνονται σε πολλά μέρη του κόσμου οι διμερείς και περιφερειακές συναλλαγές, ενώ Κίνα και Ρωσία συνεργάζονται στην ανάπτυξη κοινού νομίσματος των BRICS. Το νόμισμα αυτό δεν πρόκειται να αξιοποιηθεί αποκλειστικά για τις συναλλαγές των πέντε μελών του (προσεχώς επτά με την ένταξη της Αργεντινής και του Ιράν) αλλά και για τις διμερείς των μελών με τρίτες χώρες. Μία ένδειξη για την μεταβολή των συνθηκών σε διεθνές επίπεδο αποτελεί η πρόσφατη απόφαση της Κεντρικής Τράπεζας Ινδίας να επιτρέψει σε παγκόσμιο επίπεδο συναλλαγές στο εθνικό νόμισμα με νομίσματα άλλων χωρών, διεθνοποιώντας ουσιαστικά την ρουπία.

Αναμφίβολα το δολάριο υποστηρίζεται από πολλούς παράγοντες, αλλά πρωτοβουλίες αυτού του τύπου έχουν την απαιτούμενη ισχύ για να πλήξουν την ηγεμονία του στο διεθνές εμπόριο και στο παγκόσμιο χρηματοοικονομικό σύστημα. Κατά τα φαινόμενα οι διασυνοριακές συναλλαγές σε δολάρια θα μειωθούν, πιεζόμενες και από την σταδιακή εισαγωγή ψηφιακών νομισμάτων (Central Bank Digital Currencies-CBDC) από διάφορες κεντρικές τράπεζες.

Πρόσφατη έκθεση για την πρόοδο στην ανάπτυξή τους συμπεραίνει πως έχουν την δυνατότητα να επηρεάσουν την σύνθεση των συναλλαγματικών αποθεματικών. Μάλιστα, παρατηρείται επιτάχυνση σε τομείς που αφορούν την σχεδίαση των νέων ψηφιακών νομισμάτων, την συμβατότητά τους, το ρυθμιστικό πλαίσιο και τους μηχανισμούς λειτουργίας για διασυνοριακή χρήση.

Αβέβαιο περιβάλλον

Η γενική ιδέα των οικονομικών κυρώσεων έχει ηλικία αιώνων, με την σχεδίαση των σχετικών μέτρων και την δομή τους να υφίστανται πολλές αλλαγές με την πάροδο του χρόνου. Αναπόφευκτα και ο διάλογος για την αποτελεσματικότητά τους στην επίτευξη πολιτικών στόχων, έχει επίσης ανάλογη ηλικία, προκαλώντας διχογνωμίες στους οικονομολόγους. Η αξιοποίησή τους πάντως μετά την λήξη του Ψυχρού Πολέμου από τις ΗΠΑ –είχαν ενισχυθεί από την συνύπαρξη της παγκοσμιοποίησης με ένα αμερικανοκεντρικό μονοπολικό διεθνές σύστημα– πολλαπλασιάζεται δυναμικά, με βασικό χαρακτηριστικό την τιμωρία αντιπάλων, ή μονομερώς από τις ΗΠΑ, ή και με την συνδρομή των συμμάχων τους.

Η περίπλοκη αλληλεπίδραση των μεγάλου εύρους κυρώσεων και των αντιμέτρων που εφαρμόζονται από τους πληττόμενους, έχει αρνητικές επιπτώσεις στην παγκόσμια ανάπτυξη. Προκαλεί πληθωριστικές πιέσεις στα αγαθά, στα είδη διατροφής, στην ενέργεια και στα λιπάσματα, ενώ εκδηλώνονται και ανατροπές στις εφοδιαστικές αλυσίδες πολλών κλάδων. Οι αγορές συναλλάγματος εισέρχονται σε περίοδο αναταραχής, το δημόσιο χρέος αυξάνεται και στις περισσότερες οικονομίες, τα συναλλαγματικά αποθεματικά συρρικνώνονται.

Η κρίση της Ουκρανίας δημιουργεί ακραία φαινόμενα αυτής της μορφής, με συνέπεια οι κεντρικές τράπεζες και οι κυβερνήσεις να υποχρεούνται να υιοθετήσουν σκληρά νομισματικά και χρηματοοικονομικά μέτρα, σε περιβάλλον που χαρακτηρίζεται εντελώς απογοητευτικό για τις προοπτικές της παγκόσμιας οικονομίας. Η κατάσταση αυτή υποχρεώνει το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο σε οδυνηρές διαπιστώσεις, προειδοποιώντας πως η παγκόσμια ανάπτυξη του 2023 θα επιβραδυνθεί στα χειρότερα επίπεδα των τελευταίων πέντε δεκαετιών.

Η αρνητική διάχυση των επιπτώσεων της κρίσης στην Ουκρανία, σε συνδυασμό με τις συνέπειες των κυρώσεων, ήδη πλήττουν διαφορετικά μέρη της υδρογείου, δημιουργώντας νέες προκλήσεις. Οι απόψεις ανά τον κόσμο εμφανίζονται πλέον αντικρουόμενες σε σχέση με την δυτική πολιτική επιβολής κυρώσεων. Τα αποτελέσματά τους ειδικά στις ζώνες του νοτίου ημισφαιρίου και στις αναδυόμενες οικονομίες οδηγούν σε πολλαπλασιασμό των απαιτήσεων για διπλωματική λύση και περιορισμό των μέτρων που έχουν ληφθεί από τις ΗΠΑ και τους δυτικούς συμμάχους τους. Αν και αρκετές γεωπολιτικές αβεβαιότητες παραμένουν ορατές, η αρνητική διάχυση των κυρώσεων και των αντιμέτρων τείνουν να αναδιαμορφώσουν το γεωοικονομικό τοπίο, προκαλώντας νέα προβλήματα και προκλήσεις.