Πως η Κίνα θα βάλει χέρι στις σπάνιες γαίες του Αφγανιστάν

Οι επιλογές των τελευταίων αμερικανικών κυβερνήσεων έχουν φέρει την χώρα σε μία ιδιαίτερα επικίνδυνη θέση λόγω της εξάρτησής της από μεγάλους εξαγωγείς, όπως η Κίνα και άλλες χώρες για την προμήθεια ζωτικών στρατηγικών ορυκτών, όπως οι σπάνιες γαίες, (το λίθιο, το κοβάλτιο). Όμως για μία υπερδύναμη που επιδιώκει ένα ασφαλές και βιώσιμο μέλλον με χαρακτήρα αειφόρου ανάπτυξης, επιβάλλεται η διασφάλιση των πηγών που θα το επιτρέψουν και σε μεγάλο βαθμό θα το καθορίσουν.

Μετά από δύο δεκαετίες συγκρούσεων και αποτυχημένων επιχειρήσεων ανασυγκρότησης του Αφγανιστάν, οι Αμερικανοί και οι σύμμαχοί τους αποχωρούν από την χώρα, αλλά δυστυχώς αντί ενός στιβαρού σχεδίου μετακίνησης των δυνάμεών τους, οι εικόνες του χάους που κυριαρχούν στα διεθνή ΜΜΕ, προκαλούν αλγεινές εντυπώσεις για την αξιοπιστία των κινήσεών τους. Όμως οι ορυκτοί πόροι την χώρας, που παραμένουν στο περιθώριο (σπάνιες γαίες, λίθιο, χαλκός, κοβάλτιο, σιδηρομεταλλεύματα, βαρύτες, θείο, μόλυβδος, άργυρος, ψευδάργυρος, νιόβιο) εποφθαλμιούνται από μεγάλες δυνάμεις και ειδικά από την Κίνα.

Οι αρμόδιες αμερικανικές υπηρεσίες υπολογίζουν πως η αξία αυτού του ορυκτού πλούτου, φθάνει τα τρία τρισεκατομμύρια δολάρια και σε απόρρητη έκθεση του Πενταγώνου, το Αφγανιστάν χαρακτηρίζεται με την έκφραση «η Σαουδική Αραβία του λιθίου». Αν και το λίθιο δεν ανήκει στην ομάδα των σπανίων γαιών, τις υποκαθιστά σε αρκετές εφαρμογές και παρέχει την δυνατότητα να μειώσει την εξάρτηση από τον μεγαλύτερο παραγωγό τους, την Κίνα.

Τεράστιος ορυκτός πλούτος

Το γεγονός βέβαια ότι το Αφγανιστάν διαθέτει έναν τεράστιο ορυκτό πλούτο δεν αποτελεί καινοφανές δεδομένο, με τους Ρώσους να εντοπίζουν πρώτοι αρκετές θέσεις κοιτασμάτων κατά την διάρκεια της δεκαετούς παραμονής τους στην χώρα. Τα νεότερα στοιχεία όμως έχουν προκύψει μετά το 2011, χάρη στις έρευνες της Αμερικανικής Γεωλογικής Υπηρεσίας (US Geological Survey – USGS) που διεξάγονται με υπερσύγχρονα μέσα, στα οποία συμπεριλαμβάνεται και η αποκαλούμενη υπερ-φασματογραφία με εναέρια μέσα.

Η υπηρεσία χαρτογραφεί με κάθε λεπτομέρεια το αφγανικό υπέδαφος και σύμφωνα με τον επικεφαλής της ειδικής ομάδας του Πενταγώνου για τα ορυκτά του Αφγανιστάν Jim Bullion, οι χάρτες αποκαλύπτουν πως η χώρα έχει τις δυνατότητες να αναδειχθεί σε παγκόσμιο ηγέτη στον τομέα των μεταλλευτικών δραστηριοτήτων. Επιπλέον, υπάρχουν κάποια νέα δεδομένα που ανακύπτουν μετά την παρουσία των Ρώσων στην χώρα και αφορούν την αυξανόμενη δραματικά εξάρτηση της νέας τεχνολογίας από τις σπάνιες γαίες, μετά την είσοδο στον νέο αιώνα.

Με τις σχετικές εφοδιαστικές αλυσίδες να παρουσιάζουν παροδικά σοβαρά προβλήματα, το Αφγανιστάν μπορεί να προσφέρει αρκετές λύσεις και να επανέλθει σε βελτιωμένες συνθήκες επιβίωσης του πληθυσμού του, μετά από δεκαετίες συγκρούσεων. Όμως η ύπαρξη των αποθεμάτων δεν συνεπάγεται και την ταχύτατη αξιοποίησή τους και παραμένουν ακανθώδεις προκλήσεις στο θέμα της εκμετάλλευσής τους.

Η σημασία των σπάνιων γαιών

Η σημασία των σπανίων γαιών στην παγκόσμια οικονομία, παραμένει ένα θέμα που δεν απασχολεί ιδιαίτερα την δημοσιότητα, αν και ταλανίζει τους ειδικούς και τα στελέχη των αγορών. Τα μέταλλα αυτά έχουν αποκτήσει ζωτική σημασία στον τομέα της υπερσύγχρονης τεχνολογίας, από τα κινητά τηλέφωνα, τις νέου τύπου οθόνες κάθε χρήσης, τις υβριδικές μηχανές, τα απάρτια υπολογιστών, τα λέηζερ, τους συσσωρευτές, τις φωτοδιόδους, τις οπτικές ίνες, τους υπεραγωγούς, έως την αμυντική βιομηχανία.

Με το αμερικανικό προεδρικό διάταγμα 13827 της 16ης Φεβρουαρίου το 2018, οι σπάνιες γαίες χαρακτηρίζονται ζωτικές για την εθνική ασφάλεια, κυρίως λόγω του ότι έχουν αποδειχθεί απαραίτητες σε συστήματα πλοήγησης οπλικών συστημάτων, σε εξελιγμένους κινητήρες αεροσκαφών, σε εξαρτήματα πυραύλων, σε δορυφόρους και συστήματα τηλεπικοινωνιών.

Ο ομαλός ανεφοδιασμός των αγορών των αναπτυγμένων τεχνολογικά οικονομιών σε σπάνιες γαίες, εξαρτάται από την αποτελεσματικότητα και την αξιοπιστία των εφοδιαστικών αλυσίδων, αλλά από το 2015 το 97% της παγκόσμιας παραγωγής τους ελέγχεται από την Κίνα, η οποία φυσικά εμφανίζει μηδενική εξάρτηση από την στιγμή που καταναλώνει το 50% της σχετικής παραγωγής.

Η κατάσταση αυτή εξαναγκάζει την ΕΕ, τις ΗΠΑ και την Ιαπωνία να αναζητήσουν εναλλακτικές πηγές στο Βιετνάμ, στην Βραζιλία και στον Καναδά. Η αξία τους και η σημασία τους ανακλώνται στην κατά τα άλλα περιθωριοποιημένη Μογγολία, η οποία έως το 2025 αναμένεται να τριπλασιάσει το ΑΕΠ της, χάρη στα έσοδά της από τις σπάνιες γαίες.

Η αξία του Αφγανιστάν

Το Αφγανιστάν προσφέρει μία μεγάλη ευκαιρία για μία μακροπρόθεσμη λύση στα προβλήματα εφοδιασμού των αγορών με σπάνιες γαίες, αλλά η δημιουργία ενός ισχυρού δικτύου μηχανισμών εξόρυξης σχεδόν από το μηδέν, σε μία από τις χώρες με τις μεγαλύτερες καταστροφές στην υδρόγειο μετά από τέσσερις δεκαετίες συγκρούσεων, αποτελεί ένα σισύφειο έργο.

Η χώρα μαστίζεται από την διαφθορά και την κλεπτοκρατία και κάποια σχετική ασφάλεια υπάρχει μόνον σε θύλακες αστικών κέντρων, ενώ και παράμετροι που επηρεάζουν θετικά την ροή των επενδύσεων, όπως το κράτος δικαίου, το ανθρώπινο δυναμικό και οι υποδομές, έχουν αποτελματωθεί σε δραματικά χαμηλά επίπεδα. Η γενική πολιτική κατάσταση ταλανίζει τις προσπάθειες για την κατασκευή σιδηροδρομικών δικτύων που κρίνονται απαραίτητα για την μεταφορά των ορυκτών, παρά το γεγονός ότι από το 2011 οι Αμερικανοί και όχι μόνον αυτοί, γνωρίζουν τον πλούτο της χώρας σε σπάνιες γαίες και άλλα στρατηγικά ορυκτά.

Όμως και σε πείσμα των φαινομενικά ανυπέρβλητων εμποδίων, ο ορυκτός πλούτος του Αφγανιστάν σαγηνεύει κάποιες σημαντικές δυνάμεις που προσφέρονται να παρακάμψουν τα εμπόδια και να επενδύσουν στην χώρα. Φυσικά το περιβάλλον που αντιμετωπίζουν επιβάλλεται να μεταμορφωθεί, δεδομένο που απαιτεί την αφιέρωση κόπου και δυναμικών προσπαθειών για να λειτουργήσει η χώρα με στοιχεία οικονομικής ελευθερίας για τους επενδυτές, κατάσταση που συνεπάγεται δικαιώματα επιλογών στην εργασία, ελεύθερες συναλλαγές, ελευθερία στην είσοδο και στον ανταγωνισμό στην αγορά και αναγνώριση διακαιωμάτων ιδιοκτησίας.

Παρά το γεγονός ότι τα δεδομένα αυτά δεν υπάρχουν, ειδικά μάλιστα σε ένα θεοκρατικό σύστημα που πρόκειται να επικρατήσει με τους Ταλιμπάν, το Πεκίνο εμφανίζεται πρόθυμο να αξιοποιήσει τον ορυκτό πλούτο του Αφγανιστάν και από το 2019 κινεζικοί μεγάλοι όμιλοι έχουν υπογράψει μακροχρόνια συμβόλαια για την αξιοποίηση των κοιτασμάτων χαλκού και λιθίου, άνθρακα και υδρογονανθράκων.

Ευκαιρία για την Κίνα

Οι Κινέζοι γνωρίζουν πως υπάρχουν μεγάλες δυνατότητες για μία σοβαρή ανάπτυξη της χώρας, διαθέτοντας επιπλέον και τα χρηματοοικονικά εργαλεία για υποστηρίξουν ξένες επενδύσεις. Με την Κίνα να κινείται τουλάχιστον επί μία δεκαετία προς την κατεύθυνση δημιουργίας μονοπωλίου, ώστε να στραγγαλίσει την αγορά των σπανίων γαιών, η άτακτη φυγή και το χάος που επικρατεί με την αποχώρηση των Αμερικανών και των συμμάχων τους, προσφέρει μεγάλες δυνητικά ευκαιρίες για την αξιοποίηση του ορυκτού πλούτου του Αφγανιστάν.

Παρά ταύτα η πλειοψηφία των Κινέζων επιχειρηματιών και συμβούλων επιχειρήσεων αποδέχεται το γεγονός πως η χώρα τους επιβάλλεται να διατηρεί αγαστές σχέσεις με όλους και ειδικά σε περίοδο εμπορικού πολέμου με τις ΗΠΑ. Από την άλλη πλευρά δεν εμφανίζονται ιδιαίτερα αισιόδοξοι για τις δυνατότητές τους να μεταμορφώσουν το Αφγανιστάν και δεν διακατέχονται από την φιλοδοξία να διαμορφώσουν την χώρα σύμφωνα με τα πρότυπα μίας συγκροτημένης δύναμης με ισχυρή κεντρική κυβέρνηση, ανεξαρτήτως των πολιτικών και ειδικά των θρησκευτικών προσανατολισμών της, με τους Ταλιμπάν στην εξουσία.

Παράλληλα γνωρίζουν πως η ανησυχία της κινεζικής ηγεσίας για την διάχυση της τρομοκρατίας και του ριζοσπαστικού ισλαμικού μιλιταρισμού, σε συνδυασμό με την διασφάλιση συνθηκών ασφαλείας προηγείται, των οποιωνδήποτε ευρείας κλίμακας οικονομικών σχεδιασμών.

Η “κατάρα των πόρων”

Ορισμένοι αναλυτές εκτιμούν πως εάν ο κλάδος των στρατηγικών ορυκτών του Αφγανιστάν επιτέλους αρχίσει να λειτουργεί και ειδικά με την εμπλοκή των Κινέζων, η χώρα ίσως υποκύψει στην αποκαλούμενη “κατάρα των πόρων”. Αυτό το ζήτημα μάλλον θα ανακύψει εάν άλλες ζωτικές επενδύσεις τελικά στραφούν προς την αξιοποίηση του ορυκτού πλούτου, καταδικάζοντας τις προσπάθειες ανάπτυξης από την στιγμή που θα αφαιρεθούν από άλλους κλάδους στους οποίους κρίνονται απαραίτητες, αυξάνοντας παράλληλα δυσανάλογα τις δημόσιες δαπάνες.

Υπάρχουν δύο τρόποι για να αντιμετωπισθεί η “κατάρα των πόρων” με τον πρώτο να εστιάζεται σε πρακτικό επίπεδο με το ενδιαφέρον της αναπτυγμένης παγκόσμιας οικονομίας για τον πλούτο του Αφγανιστάν, με την χώρα να αναβαθμίζεται απότομα, μετά από δεκαετίες καταστροφών και πρόκλησης πολλών προβλημάτων.

Ο δεύτερος επικεντρώνεται σε μία μελέτη του γνωστού ανεξάρτητου καναδικού Ινστιτούτου Fraser, τα ευρήματα της οποίας στοιχειοθετούν πως η κατάρα των πόρων έχει υπερεκτιμηθεί. Οι βασικοί λόγοι συμπεριλαμβάνουν την περιθωριοποίηση των χρηματοοικονομικών φορέων και την πιθανή διαδραστική σχέση των πόρων και της αξιοποίησής τους με την αναβάθμιση της ποιότητας των οικονομικών θεσμών.

Χώρες με ποιοτικά ανώτερους οικονομικούς θεσμούς, διαθέτουν μεγάλες ικανότητες διαχείρισης των εσόδων από την εκμετάλλευση των πόρων. Δυστυχώς αυτοί οι θεσμοί διανύουν το νηπιακό τους στάδιο στο Αφγανιστάν και η κατάσταση αυτή υπογραμμίζει την ανάγκη πολιτικών πρωτοβουλιών για την υποστήριξη των σχετικών οικονομικών δραστηριοτήτων και ελευθεριών.

Πως θα κινηθεί το Πεκίνο

Στο πλαίσιο αυτό η κινεζική επιφυλακτικότητα ίσως κινηθεί με μία τρίτη μέθοδο, με τους ομίλους να διασφαλίζουν τα συνηθισμένα για τους Κινέζους τριακονταετή συμβόλαια παραχώρησης για αξιοποίηση και εκμετάλλευση, αλλά να μην υλοποιούν κανένα σοβαρό επενδυτικό πρόγραμμα. Πρόκειται για μία τακτική ελέγχου της προσφοράς και συνεπακόλουθα των τιμών, που ανακλάται στην συμπεριφορά τους στο ορυχείο χαλκού του Mes Aynak, 40 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά της Καμπούλ.

Οι πρώτες συμβάσεις υπογράφτηκαν το 2007 και βελτιώνονται το 2019 με την επένδυση στο ορυχείο χαλκού να φθάνει τα 4,2 δισεκατομμύρια δολάρια και με την ολοκλήρωσή της να αποφέρει ετήσια έσοδα της τάξης των1,2 δισεκατομμυρίων δολαρίων σε τρέχουσες τιμές, απασχολώντας συνολικά 10.000 άτομα. Όμως μέχρι στιγμής το ορυχείο παραμένει σε αδράνεια και ουδείς γνωρίζει το πότε ο κινεζικός όμιλος θα υλοποιήσει το επενδυτικό του πρόγραμμα.

Ανάλογη κατάσταση ίσως επικρατήσει και στα συμβόλαια λιθίου, άνθρακα και υδρογονανθράκων, αλλά και τα επικείμενα για τις σπάνιες γαίες και άλλα στρατηγικά ορυκτά, ώστε να ελεγχθεί η προσφορά και οι τιμές, για όσο διάστημα το Πεκίνο κρίνει σκόπιμο, στραγγαλίζοντας από την άλλη πλευρά τους Ταλιμπάν, έως ότου ακολουθήσουν πειθήνια τις επιλογές του.

Ήδη τον Νοέμβριο του 2020, οι Κινέζοι επιχειρούν μία επιχείρηση χειραγώγησης των τιμών των σπανίων γαιών, με πρόσχημα τον νέο Νόμο Ελέγχου Εξαγωγών Στρατηγικών Υλών, που τίθεται σε εφαρμογή από την 1η Δεκεμβρίου και υιοθετεί πολλά στοιχεία από το ανάλογο αμερικανικό προεδρικό διάταγμα 13827 της 16ης Φεβρουαρίου του 2018.

Ειδικά το νεοδύμιον που αποτελεί το πλέον κοινό στοιχείο στους μαγνήτες αυξάνεται κατά 27% τον Νοέμβριο και κατά 50% σε ετησιοποιημένη βάση. Άλλες επίσης βασικές για την τεχνολογία αιχμής σπάνιες γαίες αυξάνουν απότομα τις τιμές τους τον Νοέμβριο, όπως το τέρβιον (+27%), το δυσπρόσιον (+17%) ή το γαδολίνιον (+9%).Εάν το Πεκίνο σύρει την νέα αφγανική κυβέρνηση σε φαινομενικά παχυλά συμβόλαια αξιοποίησης και εκμετάλλευσης των στρατηγικών ορυκτών, τότε θα διαθέτει τον ισχυρότερο μοχλό πίεσης, ώστε να ακολουθήσουν οι Ταλιμπάν τις επιλογές του.