Γερμανικές αποζημιώσεις: Κλείνει ο πρώτος κύκλος διεκδίκησης

Γράφουν οι Χριστίνα Ι. Σταμούλη* και Μάρκος Χαρίτος* –

Για την ευρωπαϊκή ιστορία, η 8η/9η Μαΐου θεωρείται ως η ημερομηνία λήξης του πολέμου, συνεπεία της άνευ όρων συνθηκολόγησης του Γ’ Ράιχ. Η λήξη του πολέμου εκκινεί, για τη Γηραιά Ήπειρο, τη συζήτηση γύρω από θέματα που θα αποβούν καθοριστικά για τη μετέπειτα ευρωπαϊκή πορεία, όπως η εξέλιξη του ανθρωπιστικού δικαίου που εφαρμόζεται στις ένοπλες συρράξεις και, μέσω αυτού, η αντιμετώπιση των οφειλόμενων πολεμικών επανορθώσεων.

Με την εκδημία του Μανώλη Γλέζου κλείνει ένας κύκλος στον αγώνα της διεκδίκησης των επανορθώσεων που οφείλει η Γερμανία στην Ελλάδα. Η παρουσία και η δράση του, στο πλαίσιο της διεκδίκησης που ξεκίνησε μετά την ενοποίηση των δύο Γερμανιών, υπήρξε σίγουρα καταλυτική. Την επαύριο της λήξης του πολέμου, με συμμετοχή της Ελλάδος, λαμβάνουν χώρα διεθνείς διασκέψεις που οριοθετούν με συνθήκες το θέμα των επανορθώσεων (Παρίσι 1946, Λονδίνο 1953).

Κατά την περίοδο αυτή, το ελληνικό κράτος, άλλοτε άρθρωσε σαφή διεκδικητική γραμμή σε ό,τι αφορά τις γερμανικές οφειλές και άλλοτε προσαρμόστηκε στο πλαίσιο που σφυρηλάτησαν οι ΗΠΑ. Με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, με σωστούς, λανθασμένους ή και απίθανους χειρισμούς και πρωτοβουλίες – όπως ήταν η κατάργηση του Γραφείου Εγκληματιών Πολέμου το 1959 – η χώρα, σε εφαρμογή διεθνών ή διμερών συνθηκών με την Γερμανία, απέσπασε κάποια περιουσιακά στοιχεία σε είδος ή έλαβε κάποιες καταβολές σε χρήμα (π.χ. προπολεμικά καπνά).

Ο κύκλος συζητήσεων που ξεκίνησε μετά την ενοποίηση των δύο Γερμανιών λαμβάνει διεκδικητική μορφή το 1995. Τότε με σειρά πρωτοβουλιών διαμορφώνεται ένα “κίνημα διεκδίκησης”. Δημιουργείται το Εθνικό Συμβούλιο για τη Διεκδίκηση των Γερμανικών Οφειλών προς την Ελλάδα (ΕΣΔΟΓΕ), το οποίο θα πάρει νομική μορφή το 2000. Στόχος του η εκπροσώπηση της κοινωνίας των πολιτών στη διεκδίκηση του συνόλου των επανορθωτικών οφειλών της Γερμανίας.

Παράλληλα, από τον, τότε κυβερνητικό, χώρο του ΠΑΣΟΚ εκδιπλώνεται μία πολυδιάστατη πολιτική διεκδίκησης, που εκφράζεται εμβληματικά με την επίδοση ρηματικής διακοίνωσης στις 14/11/1995 και με την κατάθεση στις 27/11/1995, εκ μέρους του Νομάρχη Βοιωτίας Γιάννη Σταμούλη, της αγωγής αποζημίωσης των θυμάτων του Διστόμου, για τη Σφαγή του Ιουνίου του 1944.

Ο ρόλος του κράτους στη διεκδίκηση των επανορθώσεων

Πρέπει να σημειωθεί ότι οι πολιτικές πρωτοβουλίες εκείνης της εποχής συνδέθηκαν τολμηρά με τη διεθνοπολιτική συγκυρία, καθότι είναι η εποχή που αναδύεται το πρόσωπο του γερμανικού ηγεμονισμού, μέσα στους θεσμούς της ενωμένης Ευρώπης. Χαρακτηριστικές είναι οι δηλώσεις του Ανδρέα Παπανδρέου μετά τη Σύνοδο Κορυφής στις Κάννες του 1995, όταν σε δραματικούς τόνους μιλά για την ύπαρξη διευθυντηρίου, αλλά και για τη μοναχική του εναντίωση σε αυτό!

Η περίοδος μετά τη γερμανική ενοποίηση διαιρείται σε δύο τεμνόμενα υποσύνολα. Από τη μία, η αγωνιστική παρακαταθήκη των ανθρώπων που εκπροσωπούσαν τις γενιές και το πνεύμα της Αντίστασης 1941-1944 και από την άλλη ο αποσπασματικός και ασυντόνιστος ρόλος του κεντρικού κράτους και των αυτοδιοικητικών θεσμών.

Η κρατική παρέμβαση στην υπόθεση της διεκδίκησης των επανορθώσεων συνοψίζεται ως εξής:

Η Ρηματική Διακοίνωση του 1995, αποτελεί την πρώτη, επίσημη κρούση από ελληνικής πλευράς, που πιστώνεται στον Ανδρέα Παπανδρέου προσωπικά. Η αντίδραση της Γερμανίας υπήρξε υπεροπτική αν όχι απαξιωτική. Με την αποχώρηση του Ανδρέα από την πολιτική σκηνή και για τα επόμενα 15 χρόνια οι κυβερνητικές πρωτοβουλίες πάγωσαν εντελώς.

Η Δίκη ενώπιον του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης: Το εντός Ελλάδος ανενεργό μέτωπο, υποχρέωσε τον Γιάννη Σταμούλη να επιχειρήσει την εκτέλεση της δικαστικής απόφασης του Διστόμου εκτός Ελλάδος, χρησιμοποιώντας το Ευρωπαϊκό Δίκαιο. Λόγω των θετικών εξελίξεων που πυροδότησε η πρωτοβουλία αυτή, η Γερμανία αποφάσισε να χρησιμοποιήσει το “βαρύ πυροβολικό” του Διεθνούς Δικαίου και να προσπαθήσει να σταματήσει την εκτέλεση, προσφεύγοντας στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης.

Το ορθό ή όχι της παρουσίας της Ελλάδας εκεί, αποτέλεσε πεδίο πολιτικής αντιπαράθεσης. Χάρη στην πολιτική αντίληψη του Γιώργου Παπανδρέου και του Χάρη Καστανίδη, η Ελλάδα παρενέβη σθεναρά ενώπιον του Διεθνούς Δικαστηρίου. Την επιστημονική πρωτοβουλία και επιμέλεια πιστώνονται οι πανεπιστημιακοί Στέλιος Περράκης, Αντώνης Μπρεδήμας και Ντανιέλλα Μαρούδα. Η παρουσία της Ελλάδας στη Χάγη, διεθνοποίησε το θέμα, και αποδυνάμωσε τα νομικά και πολιτικά επιχειρήματα της Γερμανίας.

Δράσεις της Βουλής/Κοινοβουλευτική διπλωματία: Μετά τη Χάγη, παρατηρήθηκε κινητικότητα εκ μέρους του Ελληνικού Κοινοβουλίου. Δημιουργήθηκε και συνεδρίασε επανειλημμένως (σε δύο κοινοβουλευτικές περιόδους 2013-2016) η Διακομματική Επιτροπή για τη Διεκδίκηση των Γερμανικών Οφειλών. Τον Ιούλιο του 2016 δημοσιεύτηκε πόρισμα, το οποίο έγινε σχεδόν ομόφωνα δεκτό από την ολομέλεια, τον Απρίλιο του 2019. Παράλληλα το Ελληνικό Κοινοβούλιο έθεσε υπό την αιγίδα του και υποστήριξε πληθώρα εκδηλώσεων και κάποια ερευνητικά προγράμματα, ενώ με τη δημιουργία Μόνιμης Ελληνικής Έκθεσης στο Άουσβιτς διορθώθηκε μια μακροχρόνια παράλειψη.

Ίδρυμα Νεολαίας και Ταμείο για το Μέλλον: Μια συστηματική “επίθεση φιλίας” εκ μέρους τις Γερμανίας, πήρε την μορφή διμερών ή μονομερών θεσμικών πρωτοβουλιών. Με το Ελληνογερμανικό Ταμείο για το Μέλλον, η Γερμανία επιχείρησε να παρέμβει έμμεσα, χρηματοδοτώντας απευθείας από τον ομοσπονδιακό προϋπολογισμό θεματικά συναφείς δράσεις, κυρίως στον χώρο του πολιτισμού.

Παράλληλα, με επιμονή επεδίωξε και εν τέλει πέτυχε τη δημιουργία Ελληνογερμανικού Ιδρύματος Νεολαίας κατά το πρότυπο ιδρυμάτων που στο παρελθόν δημιουργήθηκαν με την Γαλλία, την Πολωνία, την Τσεχία κ.λπ. Παρά τις προσπάθειες που έγιναν να μην υποκύψει η Ελλάδα στις πιέσεις της Γερμανίας, που στόχευαν στη βελτίωση της εικόνας της, τελικά η γερμανική πρόταση έγινε, σχεδόν ανεπιφύλακτα, αποδεκτή. Στόχος του ιδρύματος η διαχείριση θεμάτων μνήμης και συμφιλίωσης, χωρίς την παραμικρή υποχώρηση της Γερμανίας στην, από τριακονταετίας, διπλωματική γραμμή ότι “το θέμα θεωρείται νομικά και πολιτικά λήξαν”!

Ρηματική διακοίνωση του 2019 και η μετέπειτα επικοινωνία: Τελικά, τον Ιούνιο του 2019, η Ελλάδα επέδωσε νέα ρηματική διακοίνωση στη Γερμανία. Η απάντηση δόθηκε εκ νέου στο γνωστό γερμανικό υπεροπτικό ύφος. Παρά ταύτα επανήλθαμε αρχές του 2020 με νέα όχληση στην οποία δεν είναι γνωστή η αντίδραση.

Ο ρόλος της τοπικής αυτοδιοίκησης

Στην ίδια αυτή χρονική περίοδο (1990-2020), σημαντικός υπήρξε ο ρόλος των αυτοδιοικητικών θεσμών, ο οποίος μπορεί να συνοψισθεί στα κατωτέρω:

Πρωτοβουλία Γιάννη Σταμούλη: Ο εκλιπών δικηγόρος, πρώτος αιρετός νομάρχης Βοιωτίας, συνέλαβε την ιδέα, συνέταξε και κατέθεσε στο Πρωτοδικείο Λιβαδειάς, αγωγή με την οποία 258, τότε, επιζώντες και συγγενείς των θυμάτων της σφαγής του Διστόμου, ζήτησαν να καθοριστεί δικαστικά η αποζημίωσή τους. Η αγωγή αυτή γνώρισε περίπλοκες διαδικαστικές διαδρομές, είναι όμως η μόνη – ανάμεσα στις άλλες – που άντεξε στην πίεση του χρόνου και βοήθησε σαφώς να κερδηθούν πόντοι έναντι της Γερμανίας. Πρέπει να σημειωθεί η συνδρομή της Περιφερειακής Αυτοδιοίκησης Στερεάς Ελλάδος (2014-2019) η οποία, με πρωτοβουλία του Κώστα Μπακογιάννη, στήριξε τη συνέχιση των δικαστικών κινήσεων στην Ιταλία.

Το Σχέδιο της αγωγής του Διστόμου μοιράστηκε το 1995 σε όλες τις Νομαρχιακές Αυτοδιοικήσεις της χώρας με την προτροπή να ακολουθήσουν το παράδειγμα του Διστόμου. Σε αρκετούς νομούς το επιχείρησαν (Ν. Σερρών/Κερδύλια, Ν. Αιτωλοακαρνανίας/Κομμένο, Ν. Αχαΐας/Καλάβρυτα και Αίγιο, Ν. Ρεθύμνης/Καλή Συκιά και Ανώγεια, N. Κοζάνης/Μεσόβουνο).

Με νόμο του 1997 δημιουργήθηκε ένα ΝΠΔΔ στο οποίο συμμετέχουν αποκλειστικά και μόνον πρωτοβάθμιοι ΟΤΑ. Πρόκειται για το Δίκτυο Μαρτυρικών Πόλεων και Χωριών. Σήμερα περιλαμβάνει άνω των 100 μαρτυρικών τόπων αλλά δεν έχει αποκτήσει τη θεσμική δυναμικότητα που θα μπορούσε να έχει.

Η τοπική αυτοδιοίκηση έχει ενεργοποιηθεί και παράγει κάποια αποτελέσματα στο πεδίο της διατήρησης της ιστορικής μνήμης, με δράσεις κυρίως “επετειακού” χαρακτήρα, είναι όμως ενθαρρυντικό ότι οργανωμένα θεματικά μουσεία και συλλογές δημιουργούνται απ’ άκρη σε άκρη της πατρίδας μας για να περάσουν στις επόμενες γενιές τα απαραίτητα μηνύματα.

Ένας νέος κύκλος διεκδίκησης πρέπει να διαδεχθεί τον κύκλο που έκλεισε. Ποιος μπορεί να είναι αυτός και τι πρέπει να περιλαμβάνει;

---

*Η Χριστίνα Ι. Σταμούλη, είναι δικηγόρος-διαπιστευμένη διαμεσολαβήτρια και διαχειρίστρια του μη κερδοσκοπικού οργανισμού «Αρχείο Ιωάννη Ε. Σταμούλη»
Ο Μάρκος Χαρίτος έχει σπουδάσει σκηνοθεσία κινηματογράφου και ασχολείται επαγγελματικά με την διαφήμιση.